Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

18 ene 2023

Susana e os lidios

A Dama d'os Lidios Blancos. Alphonse Mucha, 1905

 

Os lidios son flors que han una carga simbolica de bels milenios, balors culturals bien espardidas en o tiempo y en o espazio. Dende as primeras zibilizazions d'Anatolia, Grezia, Creta y Echipzio u India dica as tradizions culturals contemporanias, a suya importanzia ha feito que s'aplique o nombre de 'lidio' a un terzenal d'espezies bien diferéns, que si al caso han en común a suya oloreta, apreziata, e os suyos emplegos medizinals e rituals. Dende ixe cabo, "lidio" ye una categoría de flors ornamentals e rituals que chuntan belleza e fraganzia. Dintro d'a categoría, cada cultura e tiempo ha un prototipo concreto de flor. Ye igual que cuan charramos d'o prototipo de "paxarico" e pensamos en o "gurrión", siendo o primero una 'categoría' e o segundo una espezie concreta que fa de 'prototipo'.

Prenzipiando por Echipto, clamaban sššn a os nanúfars d'o Nilo, como o nanúfar azul d'o Nilo (Nymphaea caerulae), en anglés "lidios d'augua" (water lily). Ye una flor con bertuz sicotropicas; en as representazions se beye cómo s'esnifaba e asinas aparixe en as referenzias a o dios Ra.


 

 Atro nombre más propio ta iste nanúfar azul d'o Nilo ye o de nefertem. Amás d'as cualidaz rituals por meyo d'as suyas sustanzias, yera un simbolo señero pues as flors d'os nanúfars se tancan e ubren con o día, como o sol, e asinas Nefertem yera uno d'os dioses d'a cultura echipzia. En o Libro d'os Muertos diz:

 

"Debanta-te como Nefertem d'o nanúfar azul, enta os caños d'o naso de Ra (o creyador e dios d'o sol), e surte en l'orizón cada día."

 

"Yo soi o nanúfar misterioso: resplandezco en a pureza...Abanzo enta os caños d'o naso de Râ [...] Salbe, Nanúfar, tú que baxo o caráuter d'o dios Nefertem, t'amuestras!"

 

"Bé-te-me aquí coronato dios Nefertem porque soi o nanúfar sagrato en o canto d'o naso de Ra..."

 

Nefertem, baxo una flor de nanúfar u loto


Siñal d'a confusión que ya prenzipia entre nanúfars e azuzenas son os tres trozes que he meso. O primero ye d'una bersión anglesa d'o Libro d'os Muertos, astí biene como blue water lily, 'lidio azul d'augua', isto ye, o nanúfar azul. A segunda ye a traduzión castellana de A. Laurent (2014: 128) que i mete loto, isto ye 'nanúfar'. A terzera ye d'a mesma traduzión (p. 303) en o que a mesma referenzia a Nefertem e o naso de Ra, se traduze como azucena, 'azuzena'.

 

Mullers prensando flors d'azuzena. Echipto. Alto, o cheroglifo de l'azuzena

 

Ixe sššn dio con o tiempo en as diferéns luengas a denominazión d'a flor, azuzena, o lidio blanco (Lilium candidum), e o nombre propio Susana. L'azuzena u azozena se prozesaba ta tirar-le as suyas aromas, a esenzia lirinom, e yera tamién una flor ritual. As más famosas azuzenas de l'antigüedá estuque son as d'o palazio mizenico de Knossos, y entre ellas as d'o fresco d'o Prenzipe d'as azuzenas u d'os lidios, pintato fa 3.500 años.

 


Fa 2600 años, Asurbanipal en Asiria tamién representaba as azuzenas en as suyas esculturas; antis, Senaquerib paró cuenta de meter lidios azuls (Iris) en os suyos famosos chardins, como adorno e ta aguantar o terreno con as suyas benas.

 

Dende Asiria blincamos enta Grezia e ta Teofrasto (s. IV-III AEC) que achunta as azuzenas (Lilium candidum) con o narziso: "O narziso u leírion, como se clama seguntes as preferenzias de cadagún..." (Teofrasto, 1988: 347). Leírion (λείρον) ye o nombre griego de l'azuzena, de do pasa enta o latín lilium (se tiene como parola orichinal d'o mediterranio oriental[i]). Diz o autor griego que "si ye berdá o que se siente, bi n'ha de color purpra", isto ye, os martagóns u azuzenas de puerto (Lilium martagon). Atro nombre griego d'as azuzenas ye krínon (κρίνος), que iremos beyendo más adebán.

 

 
Lidio martagón

 

Dixamos pasar 3 sieglos más dica Dioscorides (s. I EC). O griego define tamién l'azuzena u lidio blanco, repite con Teofrasto a suposata esistenzia d'os martagóns, e nombra a crema feita con azuzenas clamata "d'unos lirino, e de atros susino" (en a traduzión de Laguna: Dioscorides, 1555:337), en a que trobamos as dos etimos d'a flor, a griega e a echipzia.

Contemporanio de Dioscorides, pero romano, yera Plinio o Biello, en a suya Istoria Natural define 4 espezies de lidios, a primera l'azuzena blanca, d'a que se tira o parfume lirinon, a segunda a corrotialla (Convolvulus):

 

 "yerba [...] crexe en as matigueras: a flor no en ha pon d'olor ni as anteras amariellas, pero se fa tal aire con l'azuzena por a suya traza e a suya blancor, que parixe un asayo d'a naturaleza, que preba de fer l'azuzena [...] Bi ha, asinas mesmo, o lidio royo, que os griegos claman crínon; atros claman a suya flor cynorrhodon." (Plinio, 1832 :309 - 311).

 

O "lidio royo" ye o martagón debandito, e crínon ye o nombre común d'o griego ta l'azuzena, Plinio en iste cabo parixe embolicar-se. Dimpués charra d'os narzisos, prenzipiando por o que clama "lidio purpra" (purpurea lilia), o narziso flor de lis (Narcissus poeticus), que en griego tamién se conoxeba por o mesmo nombre que os lidios, leírion (amás de narkissos).

O narziso flor de lis, en benasqués flló de llis, ye una bonica flor blanca de corola amariella con o canto royo, prou aromatica. En a ball de Benás ye costumbre fer ramos en primabera e meter-los en una charra con augua; asinas, en a casa, fan una oloreta prou agradable. A suya condizión ye pues equibalén á l'azuzena blanca e por ixo en aragonés le damos o nombre (franzés) de flor de lis. Lis u lys biene de lilium. Os anotadors d'a obra de Plinio (Plinio, 1832: 448) comentan que no bi ha razón ta que clame purpra a iste narziso, pero recuerdan que un sieglo antis o tamién romano Virchilio le diz purpureo narcisso, piensan que por a color  d'a corola. 

 Narziso flor de lis

 

Si tornamos a blincar un milenio más, cal parar cuenta en os escritos d'os autors musulmans d'a peninsula iberica. Por exemplo o anonimo d'un asayo botanico estudiato por Miguel Asín Palacios (1943 / 1998). En el trobamos bellas espezis como "lidios":

 

- Nanúfar: "Una mena de nanúfar, clamada lidio y que ha tres espezies seguntes que a suya flor siga amariella dorata, azul u roya..." (p. XXIX).

 

- Lidio u matapollos (Iris spp.): El susan asumanyuni ['lidio azul zeleste']... se clama en romanze, lilya... y en a redolada de Toledo se conoxe como espata [...] asinas mesmo se conoxe como "o arco iris", a causa d'as muitas colors d'a suya flor" (p. 112). Beyemos aquí que susan e lilya, os dos sinonimos con os que he prenzipiato, definen o lidio u matapollos, d'o chenero Iris. A espata, antiparte, ye o gladiolo (Gladyolus), con o que se fa un aire.

 

- Azuzena: "Susan: ... en romanze se clama córnibon". Asín Palacios piensa que córnibon ye una malfarchadura u grafía erronia d'o griego krínon (p. 378).

 

En a Edá Meya nos trobamos con dos fenomenos cuasi paralelos que ferán esbotar garonas de tinta prebando d'esplicar o porqué d'os nombres d'os lidios. O primero se fa ebidén con a publicazión por Isidoro de Sevilla d'as suyas Etimolochías. Se busca en os nombres os sinnificatos primers, o suyo orichen e as suyas balors simbolicas. Se miran as fuens clasicas, as analochías e se clasifica o mundo seguntes un orden debino. Seguindo a García Mahiques:

 

"L'orichen mitico d'os lidios blancos [azuzenas] s'esplica cuan Hercules, encara ninón, tetaba en o seno de Hera, a suya pior enemiga. Asinas yera, seguntes se creyeba, a condizión nezesaria ta que Hercules podese adquirir a inmortalidá; mas ta plegar a isto calió recurrir a una estruzia: Hermes amanó o ninón ta os peitos de Hera mientras ista dormiba. Cuan a diosa rebelló, lo abentó luen de sí, pero ya yera prou tardi. A lei que fluyó d'o suyo peito dixó en o zielo una estela: A Bía Lactia, e as chislas que estioron redamatas en a Tierra sembroron o blanco lidio. San Isidoro esplica tamién que o nombre d'a flor le'n biene d'a suya color leitosa, como si se dezise liclia." (2014: 415).

 

L'orichen mitolochico d'a esplicazión ye a fuen en a que mirar a etimolochía más acorde, de liclia, lilium. E contina:

 

"Asinas mesmo se diz que Benus, zelosa d'a esplendor d'ista flor, ficó en o zentro os estambres, e un estilo desinforme, como si fuese un organo secsual de burro [seguntes escribió o griego Nicandro de Colofón fa 22 sieglos] [...] A desafezión de Venus enta ista flor ya ye siñal d'o sentiu simbolico que'n ha, ya que o lidio blanco ye por eszelenzia a flor d'a Castidá, birtú que por tanto s'oposa a l'amor luxurioso de Benus" (ib. 416).

 

No ye claro que fuese desafezión sino refirme d'a cualidá fertilizadera propia d'a diosa, manimenos a intenzión de Benus quedó amagada. O lidio blanco u azuzena será o simbolo d'a castidá e d'a birchinidá, e ixe simbolo se desembolicará de mil trazas dende os tiempos meyebals dica os contemporanios. A oloreta lo será d'a buena fama, pues as obras d'os ombres, igual como os cuerpos, han una particular color y olor, asinas, d'o corazón puro, d'o bulbo, naxerá o lidio, añadindo a ra birtú a olor d'a buena fama (ib. 428). A Ilesia abusará d'iste simbolo que aplicará á carradas de santos e santas, á Cristo, á os suyo pai, á o Paradiso e, más que más, á ra Birchen; a eszena más común será a de l'anunziazión da suya preñez misteriosa.

Anunziazión con una charra d'azuzenas. Robert Campin, 1410

 

No siempre será fázil trobar a relazión entre sinnificatos, nombres e simbolos, como siñala Javier Delgado:

 

"...cualsiquiera que s'amane onestamén a identificar as plantas representatas en o arte relichioso meyebal: en l'orichen  d'a suya presenzia están as parolas d'o Biello Testamén, e no siempre será fázil saber qué parola yera a que millor traduziba l'orichinal ebreu u arameu, ni a qué plantas reyalmén esisténs en tal puesto y tal epoca referita" (2001:34).

 

Ixo ha dato lugar a furas e continas disputas entre lingüistas, relichiosos e istoriadors. En o caso que nos pertoca se troba un pleito secular en a deseparazión d'as azuzenas u lidios blancos d'os lidios azuls u matapollos, de Lilium e Iris. Ta Javier Delgado:

 

"A simbolochía de l'azuzena e a d'o lidio, relatibas amas á dos á ra secsualidá femenina, estioron prou diferens. A d'o lidio [Iris] teneba más relazión con a fertilidá e l'erotismo encuadrato en o matrimonio, que con a pureza propiamén dita u a birchinidá, (con a que cosa teneban que beyer o lidio ni l'azuzena, pero á o que sí se'n alcorzó a simbolochía más ampla d'ista con o paso d'os años e d'as batallas por a definizión d'o dogma). Por ixo, tamién, os problemas deribatos de l'emplego d'una planta u atra en epocas en as que se debatiba, e astí sin duda furamén, sobre o misterio d'a Encarnazión. Azuzenas u lidios en a eszena de l'Anunziazión pueden fer parar cuenta d'una postura concreta en o debate teolochico [...] [D'o] perfume d'os lidios d'as legals esposas fértils, á ra pudor d'as laszibas arpías y erinias. Pero a fegura d'o lidio, con tot, ye más zerca d'a imachen erotica, mesmo francamén falica e prebocadera, que a candida azuzena, y ixo se'n ira imponendo claramén. A unos güellos, prou que sí, que no se pueden permitir o más menimo desbarre dotrinal. De feito, o lidio lo trobamos en bels cuadros, amagando o secso d'una Eba rezián trobata en falta, como o famoso de Hugo van der Goes [s. XV]". (2001: 38).

 


 

Dos obras de Hugo van der  Goes (s. XV), en a primera Eba s'amaga con un lidio, en a segunda, un detalle d'a naxedura de Chesús, azuzenas royas con lidios, palometas (Aquilegia), brioletas (Viola) e crisantemos royos parixen traduzir que o pintor no gosaba prenunziase sobre os sinnos florals en un cuadro tan delicato, u por cuentra, que sabeba bien qué guiso simbolico yera parando.

 

En istas, a monarquía franca dezidió emplegar a, dende allora, famosa "flor de lis". Trigando un biello simbolo floral - anque bi ha autors que esfienden que no'n ye mica una flor - paralelo e concurrén con o de l'azuzena. Un simbolo, a flor de lis - sinnificán - que se desepara d'o suyo sinnificato orichinal, bella flor, una azuzena, un lidio, ya no se sabe, e se redefine seguntes a imachen d'os reis que se quiere amostrar. Como diz Pastoureau:

 

"A más gran parti d'os autors que han disertato sobre os orichens plasticos d'a flor de lis son d'alcuerdo que no'n han guaire relazión con l'azuzena, pero diberchen sobre si ye un lidio, una chinestra, o nanúfar u bella allaga preta; u bien, ipotesis más estrabagáns - si en ye un tridén, una punda de sayeta, un astral, mesmo un palomo u un sol. Son, creigo, debates sin suco, anque aigan ocupato á os eruditos durante luengos dezenios. O esenzial ye parar cuenta que se trata d'una fegura estilizata, bella flor u motiu bechetal, e que ista fegura ha sito emplegata como tema ornamental u como atrebuto emblematico en numbrosas soziedaz. Asinas, la trobamos igual sobre zelindros mesotopamicos, baxorreliebes echipzios, puchers mizenicos, que sobre monedas galas, telas sasanidas, bestius amerindios u en os "escudos" chaponeses. Por cuentra, a sinnificazión simbolica d'ista flor difiere entre as culturas. Igual ye simbolo de pureza u de birchinidá, que una fegura fértil e nutritiba u bien una insignia de poder e soberanía. Tres dimensions simbolicas que fusionoron en a flor de lis meyebal as cualidaz birchinal, fecundanta e soberana." (2004: 111).

 

O rei Clovis e a flor de lis

Ta Pastoureau mirar de determinar qué espezie natural representa a flor de lis ye como charrar d'o secso d'os ánchels. A yo, manimenos sí que me intresa.

A monarquía franca, que ye a que metió de moda a flor de lis, emplegó o simbolo d'una flor que ya feban serbir os suyos debampasatos e lo chustificó con a simbolochía cristiana d'a birchinidá. Un simbolo, primero en un siello reyal, sin de colors, que en o sieglo XIII se concreta como flors doratas sobre fundo azul, no blanca birchinal. Ixe dorato s'ha gosato identificar con Iris pseudoacorus, un lidio amariello u, como dezimos por Salas, un "matapollos amarillo". Antiparte, se chugó con tres flors de lis, adibindo cualidaz relichiosas como as tres bertuz u a Trinidá. Tamién como simbolo charraire, d'os reis Louis (VI e VII, en o sieglo XII) por meyo d'a flor de Lis. Achunta o sinnificato de soberanía "que fan serbir dende fa muito tiempo a mayor parti d'os reis d'Ozidén" (Ib.: 115), con o simbolo mariano, d'a Birchen.

D'entre as leyendas sobre l'orichen d'a flor de lis, a yo me fa goi una en espezial, a d'a batalla de Vouillé, en l'año 507. Diz que o exerzito de rei franco Clodis fue empentato por os bisigodos d'Alarico II enta ras marismas d'o riu Vienne. Una zierba cruzó o riu por un rasal en o que'n eba muitos de lidios cualas benas aduyaban á estabilizar as riberas e as marismas, marcando un terreno estable. Aprobeitoron o siñal ta cruzar e redotar a os bisigodos. Como simbolo d'aquella bitoria Clovis adotó a flor como emblema. Me cuaca porque os lidios plantatos en os chardins asirios ya aguantaban o terreno, e ye o mesmo que se fa en os semontanos dende siempre, meter "matapollos" en os marguinazos ta que no s'esbalzen. U en o teito d'as casetas en o mon, como a de Pedromur en Salas Altas (en facebook bi ha una foto bien bonica, de Pili Lisa).

 


 

O trafuque entre Lilium e Iris, que creigo o más zentrato en o debate d'a flor de lis, se puede mirar de aclarar bel poco, sin a intenzión de sacar treslau. Bi ha artesanos que tenioron o detalle de fer representazions entre o simbolico e o naturalista. D'as que he trobato, una bien endicatiba ye una cuiraza punica trobada en Túnez e, segunrtes os espiertos, fustiata en o sur d'Italia, entre os sieglos III e II AEC. Ye en o Museu Nazional d'o Bardo en Túnez. Se beye una flor de lis con o que puede ser o bulbo d'a mata, o tallo con fuellas, dos sepalos, dos petalos, dos estambres con 6 anteras, más un elemento zentral dreito en o meyo. Se puede contimparar con a pintura d'una azuzena de Carl Gruber (s. XIX). As azuzenas han 6 tepalos (sepalos e petalos iguals en traza e color), os 3 superiors complementarios con os 3 inferiors. As bractias d'o tallo solitarias, aplicatas; 6 estambres d'os que destacan as 6 anteras e un estilo que sobrepuya a flor, "estilo desinforme, como si fuese un organo secsual de burro", obra suposata de Benus, a diosa de l'amor e a fertilidá como ye debandito. A fegura de l'orfebre punico destaca ixe estilo benusiano, as 6 anteras, os tepalos en dos pisos, as bractias d'o tallo e l'asprura d'o bulbo, caldrá pensar pues que ye una azuzena. Antiparte, o detalle d'as anteras se repite en muitos blasons, como en o escudo de Florenzia.


 


Pero ixo estió fa 23 sieglos e a monarquía franca ye meyabal. Viollet-le-Duc, por exemplo, en o sieglo XIX preba d'esplicar a flor de lis dende o lidio:

"Si presentamos ista flor [un lidio, Iris] mirando de regularizar as suyas partis, obtenemos a fegura 10. As seis dibisions d'a corola son beyibles en AA, BB, CC. Dos d'as tiras petaloides son aparéns en D, a terzera cal que se trobe en o exe d'a flor. A espata ye en a E. Dende ista fegura á l'ornamén conoxito baxo o nombre de flor de lis, no'n ba guaire" (1814-1879, t. 5: 498).

 


Por zierto, en o sieglo XI o rei Garzía III de Pamplona, cazando turcazos con falcón se metió en una espelunga e trobó una imachen d'a Birchen con un terrizo d'azuzenas; dezidió fundar un monesterio, Sta. Mª la Real de Nájera e una d'as primeras ordens que se conoxen, a Orden d'o Terrizo u d'a Charra, clamata asinas por o rezipién d'as azuzenas que, en iste caso sí, son representatas claramén. Más tardi, en 1413, dimpués d'o sitio de Balaguer, Fernando I d'Aragón nombró caballers d'o terrizo a güeitanta caballers. 

Orden d'o Terrizo u a Charreta
 

Continando con as azuzenas, naxen en un tallo reuto como un tochet que ha resultato una parti importán d'a suya iconografía e simbolismo. En a monarquía franca o zetro - simbolo d'o poder, de soberanía - "flordelisato", por emplegar un neolochismo franzés, un zetro rematato en una flor de lis, ye siñal reyal dende o sieglo IX. Curioso ye o de Napolión I, rematato con una miniatura d'un rei en o suyo trono que soxeta un chiquet zetro flordelisato.

Ixe tocho d'azuzenas se troba en as representazions de Chusé, o pai de Cristo, trasformato dende una fértil branca d'almendrera biblica en inozén tallo por reinterpretazions teolochicas. E tamién, entre os muitos santos, ye atributo d'o portugués Antonio de Padua. Por ixo, sin salir de Salas, a ra fusta con as flors que surte d'a chunga u pitera (Agave americana), de bels metros d'altaria, le'n dizen bara de san José. En Chabierregai, más finos, a bara de san José ye l'alfaña u changuil (Ligustrum vulgaris), e no s'esbarran guaire, porque as suyas flors, en primabera, son as de millor oloreta d'aquellos mons. De feito, en a bal de Mangueta á o changuil lo claman jazmín (Jasminum, 'chasmín', y en Biescas tiengo sentiu ta o chasmín montesino, azuzena montesina). Antiparte, o termino de bara de san Antonio, ye reseñato ta l'azuzena mesma, que en Ansils sentí como palma de san Chusé. Tot ye un embolique de nombres, sinnificatos e matas.

 


 

L'azuzena u lidio blanco, Lilium candidum, como ye debandito, ye flor forana común en chardins; d'o mesmo chenero medran en istas redoladas dos espezies más, o martagón u azuzena de puerto (Lilium martagon) e o endemico martagón amariello u azuzena amariella (Lilium pyrenaicum), tamién conoxito como lidio montesino.

Os lidios azuls e amariellos, d'o chenero Iris, por o Semontano Sobrarbe, Ribagorza e Sobrarbe son matapollos, sin que tienga sisquiera sospeita de l'orichen d'o nombre.

Como se beye, o tema d'os lidios e as azuzenas ha dato muito d'escribir sieglo par d'otro; en iste testo no más se'n ha prebato d'esbrusar-lo una miqueta.

 

 Azuzena amariella

 

Asín Palacios, M. (1998 (1943)) Glosario de voces romances registradas por un botánico anónimo hispano-musulmán (siglos XI-XII). Zaragoza, IFC, UNIZAR.

Chantraine, P. (1968) Dictionnaire étymologique de la Lange Grecque. Histoire des mots. T. I. Paris, Éditions Klincksieck.

Corriente, F. (1999) Diccionario de arabismos y voces afines en iberorromance. Madrid, Gredos.

Delgado, Javier (2001) Jardín cerrado. Flora escondida en la colegiata de Santa María de Borja. Zaragoza, Centro de Estudios Borjanos, IFC.

Dioscórides, P (1555) Pedacio Dioscorides Anazarbeo, Acerca de la materia medicinal y de los venenos mortiferos, Traduzido de lengua Griega en la vulgar castellana & illustrado con claras y substanciales Annotationes, y con las figuras de innumerables plantas exquisitas y raras, por el Doctor Andrés de Laguna, Médico de Iulio III. Pont. Max. Amberes, en casa de Iuan Latio

García Mahiques, R. (2014) Flora emblemática. Aproximación descriptiva del código icónico. USA, Microform Edition©ProQuest LLC.

Gómez, S.M.V (2009) Espacio, Símbolo y Ritual en la Arquitectura Paisajista Neoasiria. XII Jornadas, Interescuelas/Departamentos de Historia. Departamento de Historia, Facultad de Humanidades y Centro Regional de Bariloche. San Carlos de Bariloche, Universidad Nacional de Comahue

Laurent, A. (2014) El libro egipcio de los muertos. ePub r1.0 http://www.archivodelafrontera.com/wp-content/uploads/2016/01/AN%C3%93NIMO-El-Libro-Egipcio-de-los-Muertos-1.pdf

Pastoureau, M. (2004) Une histoire du Moyen Âge occidental, Paris, Éditions du Seuil

Plinio (1832) Histoire naturelle de Pline. Traduction nouvelle par M. Ajasson de Grandsagne, Paris, C.L.F. Panckoucke.

Teofrasto (1988) Historia de las plantas. Madrid, Gredos

Viollet-le-Duc (1854 - 1868) Dictionnaire raisonné de l'arquitecture française du XIe au XVIe siécle. Paris, Veuve A. Morel et Compagnie, Éditeurs



[i] "[Lilium] ye amprato de bella luenga d'o Mediterranio oriental. Siga cual siga o suyo orichen, se troba en copto hreri, hUli, Echipto. !Jrr-t [...] bereber ilili [...] cf. E. Benveniste, BSL 50, 1954, 43" (Chantraine, 1968: 629)



4 comentarios: