Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

23 feb 2013

As antas d'o cuerzo curto


O chuebes m’en puyé con os esquís por Lasieso, eba cayito un plumazo nieu e yera un buen cote ta mirar quí anda por ixos mons. En a parti más solana d’a dentrata os chabalins eban feito una fiesta u talmén as olimpiadas tozineras, tan preto yera de pisatas. Entremeyo bella raboseta e bel cuerzo. Como a nieu s’afondaba tanto as fuyinas e os esquiruelos no eban quiesto baxar d’os árbols. Os chabalins feban un trallo como una zequia con sezión de meyo zerclo, como una pista de bobsleigh, as rabosas ubriban bien os didos ta afondar-se poco, os cuerzos ficaban as suyas patetas finas bien fondas. Cuasi en o cabo d’a bal trobé o rastro d’un esquiruelo qu’eba cruzato o camín, entre abez. Antís de ixo, dende a espuenda dreita blincó un cuerzo cara t’abaxo, en primeras fizo o blinco d’o zapo, se capuzó en a nieu d’o canto d’a pista, más funda, cuasi enrunato tornó a blincar e se quedó en metá bel poco sofocato. Yera un masclo, teneba as antas con borra, como as d'a foto, meyanas, serba choben.

Antas ye una d’as parolas que en os decumentos meyebals aragoneses definen os cuernos cayedizos d’os zerbidos. O cuerzo ye un zerbido, un zierbo chico cualos cuernos no más tienen os masclos; se les cayen ta l’agüerro ta tornar a medrar en o cabo o ibierno. Más común yera clamar-las “bañas”, como dizen Sesma e Libano (1) “Banes: Baina, nombre dato a o cuerno d’o zierbo en as aljamas de Aragón e Balenzia”. Asinas mesmo en a bersión aragonesa d’o Libro de Marco Polo (2, s. XIV): “En aquesta probinzia ha asaz de aquellas bestias en que se troba l’almesech e es el más fino que sea. La cual bestia es así gran como un zierbo e ha gran coha e muit grosa, e no ha bañas e ha 4 dientes deyuso e dos desuso (Bañas son bainas u cuernos, que en os zerbidos se’n cayen cada año, no como as crapas, os sarrios u os guas, que los tienen pa cutio. Os cuatro diens, en o TR se reparten en dos alto y dos abaxo. Se trata d’o zierbo mizclero (Moschus moschiferus)”. Bañas s’emplega en catalán pero no ta esferenziar os cuernos d’os zerbidos, e asinas una costruzión tipica ye ‘banyas de vaca’, por ixo prefiero ‘antas’.

Si calese mirar un orixen ta ‘antas’, parando cuenta que no ye parola guaire decumentata, ascape pensarbanos en o anglés antler. En aquel país lo fan benir d’o franzés antoillier, e istos d’o latín ante oculare, antis d’os güellos. En franzés ha deribato en andouiller, “branca d’o trallo d’as antas d’os zerbidos”. Pero bueno, talmén tot isto no tienga un alazet prou zereño. O castellano ‘asta’ tampó ye luen d’as antas aragonesas, biene d’o latín hasta, lanza, pica u trastes parellanos feitos con un tocho e una puncha fierro.

Os cuernos d’o cuerzo son como güesos, fosfato de calzio e proteínas más minerals. Cuan se les cayen muitos atros animals miran de rader-los, como os zorzes, por ixo duran poco en o mon, no ye raro trobar-los rosigatos. Cuan les naxen ban protexitos por una piel con borra, como as chemas de bellas matas. Dentro de bels días, encara que depende muito d’o puesto, l’alimentazión, a edá u a salú, se meterán a escotolar-sen cuentra arbolez ta tirar-se-la e dixar as antas escoscatas. Os abetez lebarán mala bida pues asobén los dixan esboldregatos, os cuerzos no son os millors bezins de una abetosa.

Sarrios, bacas, mardanos u bucardos tienen cuernos sensu stricto. Una coral de güeso sopre a que crexe una funda de queratina – a mesma sustanzia d’as unglas -, más u menos rezia. Les ne dura toda ra bida, si se trenca u malfarcha asinas se queda, no recheneran

Fa cuarenta añatas no más eba cuerzos en as bals ozidentals: Ansó, Echo, Aragüés. Dende allora, con a estensión d’as selbas propia d’a despoblazión d’as montañas aragonesas, os cuerzos (e os chabalins) se’n fuen espardindo por todas as rinconadas con montaña e selbas d’o Alto Aragón e dillá. A chen se trobó con un bicho nuebo d’o que cosa sabeban. M’alcuerdo un día por o Dalliú de Estós, en a bal de Benás, puyábanos Castel, un bezín de Benás que bibiba en o costau gascón d’a güega e yo. Blincó un cuerzo e o nombre que emplegón fue ‘xebreil’, como en franzés, pues o bezín los conozeba de o suyo país de adozión. No fue a soluzión normal, a penar de que siempre se describe o cuerzo como un zierbet, en tot o Alto Aragón a chen clamó a istos animals ‘crabas’. Asinas lo he puesto comprebar en o Sarrablo, Tena, Sobrarbe, Ribagorza e semontanos (Samianigo, Gabín, Yesero, Barbenuta, Broto, Salas, Graus...), de feito, o termino latino, capreolus, ye ixo mesmo, crabeta. En a Isabana fa años cazón uno e ta zelebrar-lo combidón a bels conoxitos a una lifara ta minchar-se aquel ‘ixar’. Sisquiera con o animal en a man parón cuenta que no yera un sarrio: en a capeza tenemos prototipos arredol d’os cualos farchamos categorías, e aquella craba montesina teneba que ser un ixar, un sarrio, pero no’n yera.

Madoz, meyau o sieglo XIX charra de cuerzos en o norueste de Aragón y en o Sistema Iberico de Teruel, manimenos Ignacio de Asso cuarenta años antis no diz que’n aiga en o reino, nombra os sarrios, os bucardos, os zierbos pero no ros cuerzos. En os fueros meyebals sí bienen, asinas en o Vidal Mayor (s XIII) charra de ‘cabirol’ como en catalán. Y ye curioso porque o Vidal Mayor cuan nombra a istas espezies emplega os nombres aragoneses e os castellanos, se suposa que porque en o sur d’o país ya se charraba asinas. Mete ‘mulo salvage, es a saber ciervo masclo’, castellano/aragonés, ‘ercum, es a saber cabrón salvage’, aragonés/castellano, pero ‘puerco montés’, ‘ciervo’ e ‘cabirol’ sin correspondenzias, por o que cal pensar que yeran os nombres comuns, chenerals.

A bersión aragonesa d’o Libro d’o Trasoro de Brunetto Lattini (s. XIV) emplega manimenos “corço”: “Corços e cabras montesas son una manera de bestias que son asi de buena conoxenzia que de luen conoxen las gentes que bienen si son caçadores o no. Asi mismo conoxe las buenas o las malas por sola vista e todos tiempos ban paxendo de alto en alto e tanto sabet que el lobo lo nafra e lo fiere en alguna manera lugo corre a una yerba que es clamada titamo e la toca allá do el troba e guaresçe de sus plagas.” Atra begata os cuerzos ban chunto con as crabas montesinas.

En muitas d’as luengas que se charran en l’aria de distribuzión de ista espezie os nombres chiran arredol de craba. En indi e persa manimenos ye un zierbet. En bels países d’o este europeyo bi ha una mezcla entre as parolas d’o cuerzo e d’o sarrio que definen una ‘craba montesina chicota’ como he mirato de esplicar en bel triballo, e que bel día cuan charre de sarrios ya bagará de tratar.

O cuerzo aragonés, o corzo castellano e o corço portugués fan un conchunto iberico que a yo me se fa curioso, pues o aragonés pareix más amanato a l’oczitán, o catalán u o franzés en istos asuntos. En castellano fan benir corzo dende o latín popular curtius, e iste d’o latín curtus, que en aragonés da curto, equibalén a o castellano ‘rabón’. Asinas clamamos a os cans de coda curta, y en bels puestos a coniellos e llebres. Ista etimolochía pareix aber condizionato a descrizión d’o bicho en os dizionarios. En garra dizionario franzés, anglés u italiano d’os que he consultato fan referenzia a ra coda d’o cuerzo, tampó en o castellano de 1729, pero dende 1780 dica 1817 os dizionarios castellanos endican que “no tiene coda”. En 1817 lo cambean ta dezir que la tiene curta, dende 1822 dica 1869 que ye “cuasi sin coda”, y dende 1869 dica güei que ye “rabón”, curto. O dizionario portugués tamién diz que ha una “cauda rudimentar”, una coda rudimentaria... yo no creigo que ixe siga uno d’os carauters definitorios de ista crabeta, e me quedo con o dandalo de si a definizión biene marcata por a etimolochía propuesta u no... e de si ixa etimolochía ye achustata. Con tot, cal remerar que dende curtus en aragonés emos curto con ixe mesmo sentito, o que fa pensar que si a etimo ye correuta talmén a parola ye amprata. O gascón puede aduyar-nos; emplegan cabirou, cabirá, anicorn e coudiroun (3), os dos primers se relazionan con craba, pero o cuarto lo fa con ‘curto’, que en o sentito de coda curta se diz coudet u coudot...


Fembra de cuerzo fuyindo

Cuerzo se fa serbir, seguntes he puesto saber, igual ta os masclos que ta ras fembras, no bi ha ‘cuerzas’ como no bi n’ha de ‘sarrias’ u ‘bucardas’. En o caso d’os sarrios se fa saper que ye fembra bien dezindo ‘craba’ (de sarrio) bien ‘femella’ (asinas en Benás. Fembra no lo he sentito, no quiere dezir que no s’emplegue). A os masclos se les ne diz asinas, masclos, mastos u mascllos. En o caso d’os bucardos, as fembras son ‘pardas’ (crabas). En os tres casos, cuerzos, bucardos e sarrios, as crías son ‘crabitos’ (crapitos, crabidos), lo que debuxa una categoría amagata que achunta as tres espezies, más a domestica e prototipica craba en una mesma colla.

A berdá ye que en ibierno, cuan no tienen antas ni os masclos ni as fembras, no ye fázil distinguir-los; cal mirar o culo, os masclos han a culera blanca, debuxando un güeito chitato, en as fembras ixa taca blanca s’enampla con un apendiz tamién blanco en a suya natura. O resto de l’añada iste detalle tamién fa onra cuan eslampan por meyo d’a selba. Allora, los beigamos u no, ye normal sentir como unos ladritos u escachilos que en as encuestas por a Galliguera Alta me han descrito como ‘esberrecos’. Son prou aparaters, manimenos, as suyas patas rematan en un par de unglas punchigudas, estreitas, chicas, pretas, que les premiten andar por a selba sin fer brenca de rudio. Cuan nieba no pueden fer como os sarrios, que ubren as unglas y fan serbir una binza de piel entremeya como si fuesen raquetas, os cuerzos se afondan. Ta compensar iste barrache tienen ixe andar a blincos tan ristolero que, cuan fuyen, se materializa en a culera blanca que puya e baxa entre o escuro d’os arbols. Como fizo o que bide la otro día en Lasieso.


(1) Sesma, J.A. & Libano Zumalacarregui, A. (1982) Léxico del comercio medieval en Aragón (siglo XIV) IFC Zaragoza.
(2) Ferrández de Heredia, J. (2011) Libro de Marco Polo. Ed. y estudio Rafel Vidaller Tricas. Aladrada Edizions. Zaragoza.
(3) Arette, Alexis (2003-2010). Nos bêtes d’Aquitaine. Editions des Regionalismes. Cressé


8 feb 2013

Bombolons royos, bombolons negros


Bombolón royo, o zaguer estiu, en un tiesto briolas d'a puerta d'o chardín. Güei enrunada de nieu.

Un palmo nieu cubilla a mesa d’o chardín, as sillas tienen respaldos de nieu que parixen de cotón, de cabo cuan flotan as bolisnas que trayen as turberas dende o norte. Os paxaricos ban e bienen de mata en mata, piponíando miollas por as zeras, miollas que a catrinalla escolanos dixan cayer cuan marchan ta ra suya escuela. Amán d’a mesa, entre a nieu acucutan floretas amariellas d’o chasmín que puya por a parete casa. Ye balién iste chasmín amariello, ta chinero faya o tiempo que faya, chita flors. A otra semana dende a finestra bide un bombolón royo aprobeitando a florada, buena suerte pensé. Por o que se bei, debeba ser una bombolona preñata, que son as que pasan o ibierno... Ta bombolona a mía filla cuan quiere bella cosa, la otro día ir ta ras cheras de san Antón, agora a zena de carnabal, maitín asabelo, siempre bomboloniando, bede ser a chenetica, a mía mai se quexaba d’o mesmo.

Os bombolons

Bombolón ye un item que abraca muitas espezies linneanas de cucos, por un regular imenopters – a familia d’as abellas, a biespras e os bombolons – pero tamién lepidopters – palometas e paxarelas – u d’atras collas como os coleopters. O prototipo de ista familia ye un inseuto d’o chenero Bombus e parellanos, una mena de abella rezia e zerruda, sobre ixa ideya a parola s’estira enta atros cucos como por exemplo a palometa bombolón, Macroglossum stellatarum, que muita chen y en muitas luengas s'asozia con o paxaro d’as flors u colibrí, u cualsiquiera d’a suya colla de palometas de luenga trompa, Sphingidae. U coleopters – escarabachos -, como se beyerá dimpués.

Bombolón ye parola que emplegamos en a mitá este d’o Alto Aragón, Ribagorza, Sobrarbe, Llitera, Semontano, A Zinca... en a mitá ueste manimenos lo claman moscallón, con o mesmo sentiu. Asinas los describiba Chulio Balenga, de Labata (1): “Todas as trazas de cucos que se parezen a ras abiespas, gordas, fan as “ollas” dentro de tierra, en una marguin, con un forato pa dentrar. Dentro n’eba dos almutes de moscallons. N’ai a rayas y de culo royo, como abiespas gordas”. Son moscallons pero son como biespras, son bombolons u moscallons. Ista dicotomía en os nombres d’os animals e as matas en aragonés ye tozuda, por un regular un nombre ye latino e la otro no: melón/taxugo, gallo/aurón, erco/bucardo, corniera/senera... moscallón/bombolón. Pepe Lera, en o suyo dizionario cheso (2) adibe abelluto, más amanato a ro gallego abellón, castellano abejorro, gascón abelhoun, abelhina u oczitán abelhard. Tamién Severino Pallaruelo charra de moscallons (3): “Mientres aguaita o camín que puya entre buxos, pasa bolando zerca d’ella un moscallón negro (Cetonia morio, agora Protaetia (Netocia) morio, un escarabacho). A muller tornó ta casa anguniata. Bella cosa mala le’n ha ocurrito a o suyo mariu. O bolito d’o moscallón negro le’n ha endicato. Si ese sito un moscallón berde u amariello, abreban marcato una cosa buena, bella notizia feliz, y a muller abreba tornato goyosa ta casa. ». Ista bisión d’os bombolons como moscas gordas ye orixinal en o conchunto de nombres populars, pero bombolón ye más propio. Amás de moscallón os bocabularios trayen morcardón, definito bien como un bombolón u como una mena d’escarabacho.

Bombolón e Bombus comparten etimolochía, dende o latín e iste dende o griego bombos, bombolonío, zurrumbito. Bombus ta ro chenero linneano naxe en 1802 d’a man de Pierre André Latreille, suposo que como treslazión enta o latín d’a parola franzesa. Ista mesma radiz se puede entrefilar en l’anglesa bumble bee (bee ye abella), irlandés bumbog, escozés bum-bee, croata bumbari, talmén en rumano bondar u corso bufonu, lo que fa pensar que semos debán de un orixen biello d’os que se gosan ficar como indoeuropeyos.

A ideya de baltizar a istas espezies seguntes o sonito que produzen ye más espardita encara, asinas bourdon en franzés, por o suyo bourdoner – bomboloniar – u o alemán hummel, emparentato con atras muitas luengas como o sinonimo anglés humble-bee, d’o berbo to hum, bomboloniar. O bourdon franzés sirbe tamién ta o tubo d’a gaita que fa un zurrumbito grabe sobre o que suenan as notas mosicals, bordón e bordoneta d’as gaitas de boto aragonesas. E ta campanas de nota grabe, tubos de organo, ezetra. O catalán borinot tamién ba por ista endrechera, mesmo en sentito fegurato.

Os bombolons d’o chenero Bombus e parellanos son una colla de imenopters d’a familia Apidae, apis – abella. Son polinizadors cheneralistas que, grazias a ra suya zerra y a suya endotermia pueden estar autibos en las redoladas más fredas d’o mundo, por ixo son prou conoxitos en culturas como a inuit. Se’n han trobato dica 5000 m. de altitú, con a importanzia que isto ha ta ras espezies bexetals de montaña. A suya balgua como polinizadors ye notoria, tanto que dende 1987 bellas espezies – seis dica agora - como Bombus canariensis u Bombus terrestris han sito domesticatas ta treballar en plantazions, por exemplo as de tomateras de ibernadero. Como gosa pasar os bombolons s’han istalato por a suya cuenta en puestos en os que no yeran orixinals afeutando a ra fauna local, asinas Bombus terrestris en America d’o Sur. As espezies norteamericanas ban camín de acotolar-sen dende os años 90.

Dende o cabo antropoloxico ya se ha puesto beyer que, amás d’a suya domesticazión, se considera que dan buena u mala suerte seguntes sigan royos u negros. Royos son os que Chulio Balenga clamaba a rayas y de culo royo, u os amarillos de Pallaruelo, porque os berdes talmén fayan referenzia a bel escarabacho, Chabier Tomás siñala como moscallón o escarabacho azul Hoplia caerulea en o suyo triballo sobre Biello Sobrarbe. Negros son os d’o chenero Xylocopa, d’a familia Anthophoridae, si charramos de bombolons « sensu stricto » por definir-lo de bella traza. En franzés fan a mesma triga, e charran de bourdons fauves e bourdons noires, con o mesmo sinificato (fauve ye entre amariello e royo). En Andaluzía charran de abejorro rubio o negro, en Franzia tamién bourdon claire u foncé, claro u escuro, asinas mesmo en Canarias. Borinot ros e negre en catalán. En toz istos puestos os bombolons royos dan buena suerte e os negros mala (4). Lison Huguet reculle en Llire (Bal de Benás) (5) que si un bombolón negro te toca bella parti d’o cuerpo, s’amorta una presona quiesta. Matte-Florac en un estudio sobre os inseutos en a cultura europea reseña que si un bombolón claro chira y dentra en casa traye buenas notizias, si ye escuro, malas. En Norteamerica si dentra un bombolón en a casa y se posa en una silla, bendrá un besita curta, si se atura en un leito a bisita pasará a nuei. En Cataluña un bombolón negro – borinot negre -, dentrando en una casa anunzia una muerte; ta san Chuan se feban tochos de minglanera – pals borinoters – ta matar-los. En Palawan (Filipinas) manimenos un bombolón negro ye una metamorfosis de l’ombre enamorato que « suca a bonico o neutar d’as flors ». Una ideya muito más dulze.

En Guernesey, uno de ixos paradisos fiscals que bi ha entre Anglaterra e Franzia, cuan un pescataire beye un bombolón bolando con a mesma endrechera que el, a pescata será buena, si ba de rebés se’n irá sin cosa ta casa. Ta os inuit canadienses (6) un bombolón en o canto d’o río y ta ra primabera, marca o paso de salbelins, una mena de truita, fa de guión de salbelins. Sin dembargo os bombolons son bistos por os inuits como as gripias en a nuestra cultura, con aprensión, fobia. O suyo nombre igutaq biene de iguuti, o fizón, a o cualo temen. « l’aparizión de un bombolón produz panico; no ye raro que as chens pierdan tot o autocontrol, os chilos de urror s’acompañan de zeños y aparatos espresando o disgusto más fundo ». Con tot, o bombolón entre istas chens ye simbolo de fortor e s’emplega en bellas zeremonias ta tresmitir a suya fuerza a os ninons.

Asobén en as culturas europeyas se asimila o bombolón con o masto de l'abella. L’abella, recurso alazetal dende os nuestros orixens como espezie, ha una carga simbolica inabracable, positiba por un regular. Dende antigo en diferens culturas as abellas son as almas que nos dan bida – talmén os achiquidors abelleta-almeta tiengan relazión simbolica -. En Galizia bi eba un costumbre funerario clamato o abellón (o bombolón), que consistiba en bomboloniar en zerclo arredol d’o muerto, seguntes Alena Stachová (7) talmén ta aduyar a ras abelletas/alma a salir d’o cuerpo enta o suyo zielo.

Por un regular o masto bombolón ha una connotazión negatiba que ‘compensa’ a positiba d’as abellas. En a mesma Galizia dos refrans marcan esta esferenzia : « O que mata unha abella tén cen años de pena », pero « o que mata un abellón ten cen anos de perdón ». As bruxas se tresforman en bombolons en os Alpes e Alemania, con una bela de zera de bombolón consagrata se descubriban as bruxas en as ilesias (aquí con una branca de buxeta). Se relazionaban tamién con o diaple. En a mesma Alemania bi ha puestos en os que os bombolons fan un rol parellano a lo d’os mosquitos que se tresforman en diaplerons d’a falordia ribagorzana. Dillá, en Ucrania e Bielorrusia una falordia charra de una abella que ebita casar-se con un bombolón engañándo-lo, aprobeitando que ta l’agüerro ye feble e muere. Ye un tarabidato paralelo a os cuentos en que as espezies agudas engañan a ras malas, como todas en as que o lupo sale tresquilau.

En otro ran más prautico, en bels países os bombolons marcan plebia cuan se quedan amán d’os suyos cados, u cuan salen en primabera en diyas de sol. Como se bei, son cucos bien conoxitos en a cultura popular.

Otros bombolons

O zaguer cabo semana, en a Casa d’o Chubilato de Samianigo pregunte a bellas presonas cómo clamaban a istos cucos. Salión os moscallons, os negros e os royos, de un par de ombres de Acumuer, y un moscallón de trompa luenga que s’amana ta ras flors cuan se fa de nueis, de un informador panticuto. Me charraba de una espezie de esfinchido – familia Sphingidae – cuala espezie más conoxita ye a palometa bombolón u colibrí, Macroglossum stellatarum, ya debandita. No me sonaba de cosa, asinas que le fize una consulta a un compai espezialista en o tema, Enrique Gil (impresionante o suyo blog: www.invertebradosdehuesca.com), e me contestó que Macroglossum stellatarum yera conoxita en Ribagorza y más que más en a Baxa Ribagorza como bombolón. Me sorprendió porque no lo eba sentiu nunca. Estuque a denominazión de bombolón ta ista espezie anque normal, ye más notoria que antismás por una custión de cambeo cultural. Yo de nino no remero aber bisto cucos d'istos y sin dembargo conoxeba bien a bombolons, moscallos, tabanos, abellas u mosquitos que dondiaban por o lugar en a epoca que pertocaba. Pienso en as begatas que más tardi he bisto a Macroglossum e siempre ha sito en flors de terraza u chardín. As primeras begatas en Puiboleya, con os míos chermanos, a toz nos sorprendeba o cuco porque no yéranos familiarizatos con el. O cambeo en o paisache urbano dende a nuestra nineza dica güei ha supuesto que sigamos más escoscatos, sin animals ni fiemo a o costau nuestro y con bonicas flors adornando ros lugars; as carreras ya no son escuras, son plenas de luminarias: emos ‘perdito’ tabanos, emos ‘ganato’ palometas, e ista palometa bombolón se’n ha feito muito más cospicua, tanto que puede fer xuplidar a os bombolons normals. Ye una ideya.

Os nombres comuns d'a palometa bombolón charran de codas de esparbero, de carpa, de paloma e de colibrís, tanto que ha abito trafuques entre istos cucos e os paxaros americanos. Un sinonimo anglés ye hummingmoth, "palometa bombolonío", pero cal parar cuenta que o paxaro d’as flors u colibrí ye en angés hummingbird, “paxaro bombolonío”, no guaire alueñato d’o cubano zunzuncito, de zunzun, zurrumbito. E si lo embolicamos con os moscallons, en franzés, oiseau-mouche, "paxaro-mosca". Una mesma ideya arredol de costumbres parellanos.

Antiparte son os escarabachos, coleopters, clamatos moscallons. Pallaruelo zita una espezie de moscallón negro. Ch. Tomás otra, ista azul. Tomás Buesa definió moscardón en Ayerbe como "abejorro sanjuanero", que se corresponde con Melolontha hippocastani, cualo cuco se conoxe como gallineta. Ye una estensión curiosa pues dende o bombolón prototipico d’a primera fotografía dica iste Rhizotrogus royo de Betés – d’a mesma subfamilia que Melolontha – que tos meto aquí talmén sólo aiga o bombolonío d’os suyos elitros cuan buelan.

Epilogo

Cuan fize o esamen de conduzir, mientres aguardaba a o auto, me pasó por debán un bombolón negro, pensé que marcaba suspenso. Chusto antis de puyar ta l’auto un bombolón royo me saludó e salbó a preba... un bombolón royo fue a sincusa ta escribir iste articlo, e parixe que un bombolón negro se debió colar por casa ayer sin que parase cuenta. Me clamó Óscar, o fillo de Angelines, ta dezir-me que a suya mai eba muerto. Angelines, de Casa Mallau de Susín, una d’as más estraordinarias presonas que he conoxito nos ha dixato, con ella se’n ban borguils de rasmia en a esfensa d’o país e d’a nuestra cultura, con ella s’amorta Susín. A marcha d’a millor mayestra de franzés naxita en istas tierras me fa “avoir le bourdon”, ressentir une tristesse lancinante, avoir les idées noires. Angelines, dulze bombolón que nos aculliba cada año en casa suya arredol d’os cuentos perinencos, en os suyos amables capazos por as carreras de Samianigo, Olibán, Biescas u en o fogaril de Casa Mallau. Catolica como yera, seguro que ha ganato un merexito puesto en o suyo zielo. A suya almeta-abella abrá puyato t’alto dixando-nos sin a suya quiesta compañía.

Angelines bailando a o son d'as gaitas de Samianigo en a era de Susín. In Memoriam

(1) Vidaller Tricas, Rafel (2004) Libro d’as Matas e os animals. CPN. Se puede baxar en pdf dende http://casaaflor.blogspot.com.es/2012/04/libro-de-as-matas-y-os-animals.html
(2) Lera Alsina, José (2004) Aplego. Dicionario de resistencia y gramática sobre lo cheso. Ed. De l’autor, Barzelona.
(3) Pallaruelo Campo, Severino (1984) Viaje por los Pirineos misteriosos de Aragón. Ed. De l’autor. Zaragoza (en castellano en l’orixinal).
(4) Matte-Florac, É. & Thomas, J.M.C. (ed.) (2003) Les “insectes” dans la tradition orale. PEETERS – SELAF. Paris.
(5) Lisón Huguet, José (1984) Algunos aspectos del estudio etnográfico de una comunidad rural del Pirineo aragonés oriental. IFC. Zaragoza.
(6) Ronda, Vadimir (2003) “Ces ‘bestioles’ nous hantent: representations et attitudes à l’egard des insectes chez les inuits canadiens”. En Matte-Florac & Thomas (nota 4).
(7) Stachová, Alena (2007) Creencias, costumbres y tradiciones de Galicia. Masarykova Univerzita. Brno (rep. Checa).