Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

31 dic 2020

A cultura d'os árbols escoronatos en o Pirineu Aragonés

 



A cultura d'os árbols escoronatos en o Pirineu Aragonés

[Comunicazión d'o Congreso Internacional Árboles Trasmochos, un patrimonio cultural, celebrato en Aguila del Alfambra, Galve (Teruel) os días 23 e 24 de marzo de 2019]

 

Definizión

En o Programa d'o Congreso Internacional Los Árboles Trasmochos, un patrimonio cultural [Aguilar d'Alfambra - Galve (Teruel) 2019], trobamos una definizión basica:

"Los trasmochos son aquellos árboles formados y aprovechados mediante podas periódicas aplicadas a todo (o casi todo) el ramaje, realizadas a una altura del tronco tal que el rebrote resultara inaccesible al ganado. Es una técnica ancestral que ha permitido proporcionar madera, combustible y forraje a las comunidades campesinas de muchos países. Estos árboles son un elemento de los paisajes rurales a los que confieren una identidad característica y además forman parte de la cultura popular".

Se i troban bels elementos alazetals: son árbols aprobeitatos por meyo d'intensas podas periodicas. Crexen en zonas pecuarias, os suyos rechitos cal que sigan inazesibles ta o bestiar. Son un elemento d'o paisache rural e fan parti d'a cultura popular, anzestral, Con tot isto ye fázil fer-se una ideya d'o que tratamos, manimenos talmén no siga tot tan preziso. Por un costato, siendo una teunica anzestral, ha farchato o paisache dende fa milenios, con as bariazions istoricas que pertocan en as que se suzeden diferens culturas como, asinas mesmo, a manca de poblazión. Por achustar-nos á ra cuanca mediterrania y Europa, talmén no bi esistan ya paisaches naturals, sino paisaches fustiatos con mayor u menor intensidá por a cultura, as culturas, e isto, chunto á ra deseparazión autual  d'as nuestras soziedaz d'o meyo natural, produze que a nuestra perzepzión d'o que ye naturaleza e o que ye cultura siga boiralosa, que no más distingamos como culturals aquellos paisaches y elementos d'os mesmos claramén identificables. Asinas, un árbol escamalato clasico, un exemplar d'o meyo natural podato con intensidá ye fazilmén perzeptible, pero no atros, como se beyerá.

Por cuentra, un árbol escoronato cualo aprobeitamiento siga estetico, un árbol de chardinería que fa parti d'o paisache urbano, que reproduxe una traza e una prautica equibalens, no ye bisto como tal e, sin dembargo, o suyo tratamiento deriba seguramén d'a domesticazión antiga d'espezies naturals con atros fins. O mesmo se puede pensar d'os árbols frutals. A considerazión de natural u cultural, en o tema que tratamos, ye un punto zentral de discusión. Asinas, en una encuesta en Betés de Sobremón, un informador prezisaba que ta impeltrar u bribar un árbol caleba tener buen aliento pues con mal aliento o impeltre fallará e l'árbol s'amortará, respeutibamén. Ta ebitar-lo se toma antis un gotet d'anís. O aliento mortal ye un mito que se repite en culturas de tot o mundo, dende a Hidra griega á os mitos sudamericanos analizatos por Claude Lévy-Strauss por exemplo en Mithologiques: le cru et le cuit.  Endica iste antropologo que: "... en terminos d'o codigo anatomico,  a pudor e o pudrimero, d'as que ya ye establito que connotan a naturaleza, por oposición a ra cultura..." (1968: 267). Tanto o impeltre como a poda suposan o paso d'a naturaleza enta ra cultura. Asobén dende un portaimpeltre que en o Alto Aragón gosa ser o arto (Crataegus monogyna) á un árbol fruital integrato en bel ortal u chunto á un campo, paisaches culturals. E dende un árbol natural u naturalizato, montesino: urmo, fraxino, caxico... á un árbol escamalato produtibo, cultural. En o caso de Betés que comento, o paso simbolico d'un estato á l'otro se materializa por meyo de l'anís, un alimento cultural que a sufierto una dople cozión, primero ta combertir-se en bin e dimpués lambicato en anís[1], isto ye, un alimento doplemén cultural, seguindo as tesis que Lévi-Strauss espone en le cru et le cuit, o natural e o cultural. Dende ista loxica, emplegar beluna d'as muitas yerbas que poderban trencar o mal aliento no soluzionarba a ecuazión, sisquiera as auguas bullitas, feitas con yerbas, que suelen aborrezer os ombres, cultura, fren á ra mullers, naturaleza, seguramén porque no plegan á ser alimento, cultura, quedando en a considerazion d'augua e yerbas, naturaleza.

Cheografía

As culturas se farchan por l'adautazión de grupos umans á entornos fesicos (naturals u sozials). En o Pirineu Aragonés se gosan deseparar tres redoladas con carauterisitcas razonablemén esferenziatas que determinan o rechimen d'usos d'o territorio. A libel cheneral, nos situgamos en o besán meridional d'a cordelera perinenca, en o suyo zentro e en a marguin zurda d'a cuanca de l'Ebro. Os afluyéns baxan enta o sur tallando as diferens sierras que por un regular leban una endrezera E-W. O clima ye marcato por os frens atlanticos que alportan umedá dende o NU, as plebias orograficas que ban de más á menos conforme se baxa enta o zentro d'a cuanca e bella continentalidá en a zona zentral. Con ista composizión, e de sur enta norte, se distingue:

1.- Os Semontanos. País dende o calzil d'as sierras esteriors enta ra depresión, resultato d'o arrozegue de materials probeniens d'a montaña sobre a debandita depresión, enrunando a falla que deseparaba amas estruturas. Plega dica os 800 m. de altitú e a suya bechetazión ye mediterrania sobre suelo calcario. Ye a zona más trasformata por l'agricultura e as infraestruturas. A selba más representatiba ye o carrascal (Quercus ilex subsp. ballota), de fuellas perennes. Os urmos son d'a espezie Ulmus minor, de fuellas chicas, como pasa con o fraxin (Fraxinus angustifolia). Entre as coniferas sobrexe o pin albar (Pinus halepensis).

2.- Prepirineu. Conchunto de sierras dica os 2.500 m. d'altaria (Guara, 2.077 m. Turbón, 2.492 m.), predominantemén calizas, con depresions, fuebas, interiors. Ye una rechión á escarramanchas entre a rechión mediterrania, a eurosiberiana e bel repui d'a borioalpina. A selba más representatiba ye o caxicar, de caxicos de fuella marzeszén d'a espezie Quercus faginea (Quercus gr. cerrioides, Q. subpyrenaica...). Aquí combiben espezies eurosiberianas e mediterranias, como os fraxins excelsior e angustifolia, os urmos minor e glabra, os Sorbus domestica e aucuparia, zerollera e bixordero, etc. D'as coniferas, os pins royo (Pinus suylvestris) e nazarro (P. nigra).

3.- Alto Pirineu. Bals pirinencas en o exe d'a cordelera . As suyas güegas setentrionals plegan dica os 3.404 m. d'altitú, e as meridionals asobén son bogatas por as Sierras Interiors, que plegan á 2.900 m. Bi ha montañas calcarias e silizias. Domina a bechetazión eurosiberiana, anque en altaria ye importán o componén alpino, borioalpino, etc. Entre as suyas selbas bi ha fabosas (Fagus sylvatica), selbas mistas de fuella caduca en as que sobrexen o fraxin (Fraxinus excelsior), a tellera (Tilia plathyphyllos), o urmo (Ulmus glabra), a ziresera (Prunus avium), bixordero (Sorbus aucuparia), a moxera (Sorbus aria), etc. Coniferas, os pins royo e negro (Pinus uncinata), o abete (Abis alba) e o taxo (Taxus baccata).

En os rius de tot o conchunto se suzeden espezies más u menos azonals, d'entre as que son d'intrés os salzes (Salix alba, S. purpurea, S. eleagnos, S. fragilis, etc.) e os choplos (Populus nigra, P. alba, P. tremula) 

Biellos usos

No bi ha muita esferenzia entre o que siñalaban os autors clasicos fa bel par de milenios e os costumbres que han plegato dica tiempos reziens. Varron recomendaba delimitar as parzelas plantando árbols, pins, azipreses u urmos, istos zaguers como sustén d'as parreras e por as mesmas sozmesos á tratamientos con ixa ideya. Caton fabla d'o forrache  d'urmos e choplos, endicando que ye bueno ficar-los en a parti norte d'as zincas ta no pribar a insolazión; Columela detalla o cautibo d'urmos, fraxins, choplos, carrascas, laurelers e figueras cualas fuellas se feban serbir ta forrache. Paladio escribe que:

"Si la inbernada será grande & fuerte & mucha en tanto que non pueda salir a pasçer es menester que ayas provisión de feno o de paja o de beças, que son a las ovejas soberanas & habundosas a comer, o con fojas de frexno o fojas de olmo" (versión medieval de Ferrer Sayol, en Nitti et al. 1997). 

En o sieglo XIX o profesor M. Gustave (1848: 16-22 [413-419]) detalla ta Franzia, anque dando referenzias d'atros países dende Suezia á Italia, as fuellas forracheras de alcazia (Robinia pseudoacacia), choplos lombardo e negro (Populus nigra), urmo (U. minor), alberniz, carpe, fau (poco nutritibas), albar (amargas pero buenas), escarrón (A. campestre, A. pseudoplatanus), fraxin (buenas anque puede dar mal gusto á ra lei), tellera (prou apreziata), caxico (da mal gusto a lei, e manteca de baca de regular calidá, anque bueno ta ras obellas) más o pin.

En o cabo d'o siegloXX, Villar e Sesé (Monserrat, 2000: 83-86) adedican á o fraxin en a pirinenca comarca d'a Ribagorza un articlo equibalén:

"Dende fa bels sieglos e dica os años 60, en o Pirineu aragonés o fraxin de montaña u "freix" (Fraxinus excelsior) se trasplantaba ex profeso ta ras marguins d'os patros e amán d'as bordas, dende os 700 m. d'altitú dica mesmo os 1.700 m.; más que más en o canto d'as zequias e auguatiellos. En aquers tiempos de limitazions, en un más que "superpoblato" territorio pirinenco, cualsiquier palmo de tierra feba onra ta ra casa, tot alporte estra alixeraba a maltreita economía familiar... En ixe sendito, os faxos de fraxin suponeban un complemento alimentizio ta o bestiar en a epoca ibernal, cuan o feno yera radito, espezialmén en as piors añadas, que obligaban á meter en a cuadra o ganato muito tiempo. A fuella de fraxin ye prou nutritiba e de gran dichestibilidá, tanto como l'alfalz."

Anque importán, o emplego d'as fuellas como pasto no ye o unico que interbiene en a formazión d'os árbols escoronatos, ni sisquiera se traduz siempre en o que entendemos como tals. En o Pirineu aragonés se pueden trobar emplegos forrachers, de leña, costruzión, artesanía e rituals.

Paisache tensino con os choplos en o canto d'as zincas

Leñas

En os semontanos, en o sur, se feba serbir más que más a carrasca, cada 10 u 15 años, seguntes os medros u as nezesidaz. Á l'azión de tallar os camals se le diz escoronar, isto ye, tirar a corona de brancas por denzima d'o trallo en o Semontano de Balbastro, tamién escornizar (tirar as cornizas, "troz de leña", escamalar e esmochar. Autualmén ye difízil trobar carrascas escoronatas (escornizatas, esmochatas, escamalatas), u parar cuenta d'as que debioron ser-lo en o suyo tiempo.

En a redolada d'Ayerbe se picaban ta nobiembre, o produto se trestallaba en lotes e se repartiba entre os intresatos. A leña rezia s'emplegaba en cada casa, con as ramas se feban brazaus u faxos e se chitaban primero á ras crapas como forrache, pues as fuellas son perennes (asinas mesmo con a coscollera, Quercus coccifera). Cada casa reserbaba bel par de brazaus ta ras fogueras u cheras de san Sebastián, ta chinero, leña menuda que fumiaba muito pues encara ye berda en ixe tiempo. 

Tamién s'escoronaban as carrascas ta fer caberas, carbón, en turnos de 10 u 15 años, tallando as brancas de diametro inferior, de 20-30 cm. En os carrascals en os que se feba caberas, durante os años d'o turno se limpiaban e bribaban, bedando a dentrada de ganato (Vidaller, 1986: 9-10). 

En as redoladas sin carrascals, como en a parti más meridional, s'esmochaban espezies de ribera como o choplo albar, o fraxin u o choplo negro. Como cuenta Joaquín Liesa, de Torres de Barbués (2016: 111-112):

 "Esmochar. En la mengua de enero, cada cuatro años,  se tenían que cortar las ramas de los árboles [para leña]; en algunos, como los albares o frasnos, crecían más que las de los chopos. [...] Había que subir al árbol, normalmente sin escalera. Siempre tenía ramas por todo el tronco, y cuanto más arriba, más gruesas, las llamaban trancas [...] Las trancas algunas tenían hasta 5 metros de largas; se tenían que cortar con astraleta de mano, pues hacía más fino el corte y decían que así crecían antes y mejor, pues si entraba mucha agua por el corte se pudría [...] Recuerdo que había un árbol en la suerte del Puente, en la carretera de Almuniente, de casa del Voto, que lo limpiaban cada cinco años, y según contaba Sebastián Paúles Asesio, un año cortó 45 trancas, sacando 35 fajos de leña" (O subrayato ye mío, referito a ra traza de tallar, a ra teunica e á ra metafora de "limpiar", acotraziar un estato natural á uno cultural) 

En o Prepirineu l'árbol propio ta escoronar ye o caxico. Os turnos son similars á os d'a carrasca. Os caxicos s'escamalan (Lardiés, Candarenas, Samianigo, Sobremonte...), isto ye, se les tallan os camals, u s'esmochan. Por un regular se feban tres menas d'esplotazión:

- Á bezinal. Os bezins d'un lugar aprobeitan una selba comunal, á bezinal, entre toz. Se triga un rolde u zona d'a selba á esplotar, s'esbarza un camín por o que pasar, antis os abríos, agora os trautors, dende os campos d'o canto. S'escamalan u esmochan os árbols, se paran os lotes con as cornizas e se sorteyan entre as casas d'o lugar. Cuan se transportaba con os abríos, as cornizas se feban d'un tamaño chusto ta optimizar o numbro de biaches (no guaire curtas) e ta ebitar mals en os bajes (no guaire largas), asinas como paraban cuenta de que as piezas maltraziatas impedisen una carga omochenia d'a leña. Con o trautor, o tamaño s'achusta a o prozesato posterior, pensando en a mena d'estufa u fogaril en o que han de cremar-se.

- Particular. Por un regular caxicos de zincas que no son zerca d'o lugar. O prozedimiento ye o mesmo pero reyalizato por a unidá familiar, a casa. 

- Reserba estratechica. Os árbols particulars que crexen chunto á ra casa u zerca, se guardaban por si benisen mal dadas, muerte de l'amo, malautía u atras basemias que impedisen o triballo normal d'os recursos d'a familia. Asobén istas zircunstanzias empentaban solidaridaz entre os bezins cuan tocaba fer os treballos.

O quefer se feba con astrals; o cambeo teunolochico entre l'astral e o sarrón, tronzadora u tronzador fizo blincar una polemica sobre a combenienzia d'emplegar a zaguera maquina. Se gosa considerar que o tronzador crema as chemas e bieda o rechite, malmetendo l'árbol. Ta ebitar-lo bi ha qui repasa o tallo esterior con a naballa ta tirar o cremato. Se dixaban os camals que se pensaban menimos ta que l'árbol no morise.

Antonio Oliván, d'Aso de Sobremonte, esplica que no se debe tallar o trallo d'o caxico porque no rechita e s'amorta, que cal tallar os camals (escamalar, esmochar) e "con una que se dixe ya ye prou ta continar aprobeitando-lo. Antonio pena cuan agora se tallan sin talento, con tronzador, como si o mundo s'acabase mañana [...] Antis o alcalde organizaba en común a briba e se repartiba entre toz a leña asclata (rajas) e a más menuta, no más tallata (cornizas) (Satué: 1996:118).

En o Prepirineu bi ha mils de caxicos escamalatos, d'ampla reziura que han sito albandonatos. Se troban en comarcas espoblatas, en mons de lugars espaldatos que son desaparexindo baxo a reforestazión, natural en l'autualidá, forzata en os tiempos d'a ditadura, amás d'en zonas embiellitas, do a edá d'os usuarios empacha que puedan puyar tres u cuatre metros d'altaria con un tronzador. Cuan charramos de selbas, o paisache no dixa beyer a esistenzia dárbols escoronatos dica que se petena por o suyo interior. Si son árbols en a marguin d'as zincas azesibles, a suya esistenzia pende d'o zelo d'os Achens ta ra Protezión d'a Naturaleza, achens de mon, cuan chestionan os permisos con os dueños, entre a norma de preserbar os árbols e as nezesidaz de leña e a gobernanza d'as suyas propiedaz (que as brancas no dixen pasar a maquinaria, u que ye un quefer que cal emprender con os fillos que biben difuera d'o lugar e á os que no les baga puyar ta escamalar os caxicos como cal.

En o Alto Pirineu, de selbas mistas e menos caxicars no bi n'ha tantos d'árbols escamalatos. As coronicas recontan que en o cabo d'o sieglo XIX se plegó á una presión demografica tal que os lugars pirinencos, güei redolatos de selbas, eban a leña más azesible bien luen. En a bal de Tena, una ora e meya, en a de Benás, en Sarllé, tres oras, por exemplo, ta ir á escar combustible de pin negro en o piso subalpino (Pinus uncinata). Anque ese betatos, selbas betatas ta leña u costruzión, debán d'a manca d'espezimens rezios se feban serbir matas como l'abellanera u o buxo.

Caxico escamalato en a Guarguera

Pasto

Como ye debandito, o forrache d'as fuellas d'árbols ha una istoria milenaria. Sobre as trazas d'aprobeitar-las M. Gustave (1848: 19 [416]) esplica como metodo más simple bribar, "zaga d'a sapia d'agosto", as chobens ramas pretas de fuellas, e ficar-las en cubillatos en a guambra mirando que se sequen sin cayer d'as ramas. Quedan asinas os árbols á l'état de tètard, capezutos, escamalatos. En o Pirineu Aragonés a unica barián que conoxco ye a de dixar as trosetas, gabiells en Benás, en a forca d'o trallo d'os fraxins antis de lebar-los t'o pallero. Ta ra suya conserbazión o autor franzés fa notar que os faxos cal que estén en un local seco e sano, ta pribar que se florezcan perdendo o gusto e l'aroma. Ta isto, en o Alto Aragón, se gosan meter en os fraxinaders u pallars equibaléns, a bella altaria d'o suelo, entre biegas ta que asinas corga o aire entre as ramas: "en o pallar, en o primer piso, sobre as güellas" (Olibán).

Villar y Sesé (Monserrat, 2000: 84-86), fablando de Ribagorza comentan que os faxos u gabiellos (gabellons, gabillons, gabiellos) se puyaban en o alto d'os cubilaltos d'as eras e en as finestras d'as falsas, siempre en a guambra. En o tocante á ras espezies, nombran o fraxin, o choplo lombardo, caxico (crabas, güellas e bacas que no crían), moreras, moixera (Sorbus aria) e abesurt (Sorbus aucuparia); as fuellas d'istos dos zaguers se bulliban e yeran prou apreziatas: "os gabiellos, paratos por os pastors cuan iban con o ganau por o mon, se meteban á secar en as brancas enta ras que no podeban i plegar os animals; más tardi, ta l'agüerro, se'n iban a replegar con as caballerías". D'o consumo d'as ramas de fraxin esplican que as güellas minchaban o limbo d'as fuellas, as crabas a coda u peziolo e parti d'a crosta, os conillos a resta d'a crosta, quedando a fusta lista ta ro fuego.

En os Semontanos, como s'ha dito, se aprobeitaban as fuellas d'a carrasca, á o tiempo que se feba a leña. Astí o clima ye menos rigoroso e tanto as güebras e os restollos como o mon permiten manullar o ganau sin que calga mirar recursos adizionals á o pasto ibernal; á lo menos no como en a montaña. Manimenos, por exemplo en Estada (Baixa Ribagorza) se bribaban os fraxins (F. angustifolia) en o cabo setiembre e se replegaban en camatons, faxos, ta pasto. Tamién os choplos (Populus nigra) ta forrache ganadero e as ramas ta ros conillos, e l'urmo (Ulmus minor) ta ros corders (Vicente & Sanz 1993: 99, 177, 265). Seguntes puyamos por as costeras d'o Prepirineu se'n dan ya esplotazions d'árbols como os caxicos e atros más esporadicos, como o replegato en Panzano, do escaban as ramas d'o serbal (bixordera, Sorbus aucuparia) ta ras crapas, árbols borio-subalpino que crexe escaso en puestos umedos e frescos d'a sierra de Guara.

En o Prepirineu se feba fuella, ramas con fuellas, de caxico, de fraxin (Fraxinus angustifolia que en as zonas más setentrionals s'ibrida con Fraxinus excelsior, de fuellas más amplas). Se talla a primers de setiembre e s'alza en pallers u, á ormino, en un cubillato situgato amán  d'a era clamato fraxinadero, cuala etimo parixe relazionar-se con fraxinus. Asinas como o caxico ye l'árbol consustanzial d'o paisache natural prepirinenco, o fraxin ye más desichén e se troba por as mesmas plantato chunto á os lugars, sin ser abundán. José Castillón de A Mula (A Fueba, Sobrarbe) recuenta que as ramas d'os caxicos "s'han bribato tradizionalmén ta fer trosetas (faxos de ramas) que se dixaban á secar ta dar-les á o ganau como alimento en o ibierno" (Pallaruelo, 2000: 139). Atro árbol que se fa serbir ta ista mesma fin ye a morera (Morus nigra), que se troba, escasa, plantata en bel lugar (Rapún, Latas, en o Alto Galligo, por exemplo). En Rapún o urmo (Ulmus glabra) se bribaba ta os conellos.

Tamién s'escamalaba o salz (Salix alba, San Bizién, en a bal d'a Mangueta, Alto Galligo) ta crapas e güellas ("porque a fuella ye blanda").

En  Sobremonte (Aso) en o canto norte d'o Prepirineu, amás, se bribaban ramas e brancas d'atras espezies que sin dembargo no farchan árbols esmochatos tradizionals pero que creyan paisache. Ye o caso d'o pin (Pinus sylvestris) á o que se le tiraban as ramas baxas, a pinarra, ta ras crapas. O pin, que no rechita, no puede aprobeitar-se d'atra traza pero as pinadas asinas bribatas e conserbatas no dixan de ser un paisache cultural. Si fa u no fa, o mesmo se puede dezir d'as zireseras (Prunus avium), delicatas de bribar á ras que, en cuentas de dar-les una traza de maza, s'iban tallando, d'alto enta baxo, dixando que l'árbol crexca en altaria. Asinas feito queda un conchunto de brancas en a corona, altera, sobre un tronco más desprobisto de fuella. A ziresera ye una espezie montesina común d'as selbas frescas pirinencas que, en o Sobremonte, se plantaba en os cantos d'os campos. A mesma traza de briba s'emplegaba con o choplo lombardo (Populus nigra var. italica), común en os barrancos chunto á os lugars y en os cantos de muitos campos. En iste caso parixe que a briba, d'alto enta baxo, respetando a traza de bela d'a bariedá, produze exemplars que aguantan millor o peso d'a nieu ibernal. Tanto a ziresera como o choplo son prou comuns en as bals pirinencas, como a de Tena, do definen o paisache de patros con árbols d'a parti meya d'a bal. Mirando-lo, no ye ebidén en primeras e sin más informazión a selezión cultural que se columbra dezaga d'a postal.

O Alto Pirineu ha un paisache ganadero, fren á o agricola d'a Tierra Plana. A labor ye dominata por os patros de dalla e pasto, bi ha poca güerta más por o curto d'o ziclo que por a manca de recursos, e os zerials que antismás puyaban en faxas por as costeras ya no se cautiban. As querzinias (carrasca, caxico) dixan o puesto a selbas más fredas de fuellas caducas de mayor superfizie foliar, u de coniferas como o pin negro (Pinus uncinata), que define o piso subalpino. O fraxin (Fraxinus excelsior) ye o árbol forrachero por eszelenzia, más común en a parti oriental que en a ozidental d'o Pirineu aragonés. Se troba cantiando os patros de dalla. O urmo (Ulmus glabra) ha resistito millor a grafiosis aquí que en o Prepirineu e os semontanos (Ulmus minor), pero con tot, ye una espezie pantasma dende a dentrada d'a malotía en as años 80 d'o sieglo XX (Ta o Alto Aragón, en a Peninsula se conoxeba dende os años 30). Tiempos abe, o urmo de montaña (Ulmus glabra) se bribaba igual como o fraxin d'alimento de güellas e crapas, e as ramas ta ros conellos (Vidaller, 1986: 30-31). 

A fuella de fraxin (choplo, pin, ziresera...) se reserbaba ta o ganau casalibo u caxalicano, o que quedaba en as casas ta l'ibierno, bien porque no fa cabaña enta Tierra Plana, bien porque a casa conzernita no'n ha prou de ganau como ta baxar-lo por a cabañera, bien porque se trata de crapas, que no combiene baxar por o difízil d'o suyo control e os pleitos que ocasionan, u tamién si son bacas.          

O ibierno en a montaña, con nieu e fredo, obliga á alimentar o bestiar con a yerba cullita en o estiu e con a fuella d'os fraxins esmochatos, en gabiells (Benás), trosetas (Sobrarbe) u faxos: "els gabiells de freixe son mol buens; el bestiá els aprobeche be, y les rames fan buen foc. Els conejos pelen les rames de freixe dels gabiells"  (Ballarín, 1978: 207). Se les chitan con as ramas; cuan as fuellas ya son consumitas, os tochez son ta os conellos, e d'astí, con a crosta radita, s'alzan ta cremar en o fogaril.

En a mesma bal de Benás se troban bels asirons u azirons (Acer platanoides) escamalatos (Vidaller, 2004: 263). Ista espezie d'azirón de fuella ampla e fina ye más normal en o Alto Pirineu oriental, en o resto son más fázils de trobar as espezies Acer opalus e Acer campestre, de fuellas más chicas e duras. Manimenos, parixe que o escarrón (A. campestre) tamién se bribaba en tierra de Samianigo.

En Chistau (Sobrarbe) Ortega et al. (1999: 180) dizen: [Cuan o ganau en ibierno ha de] "quedar-se en os corrals [...] s'emplega a rama de fraxin tallata en setiembre e alzata en garberas e pallers. Iste forrache ye prou bueno, dizen que más que o prenso e, en o caso d'as bacas, incluso que les fa más suabe o pelo e les fa produzir más grasa en a lei. Si no en han de fraxin [F. excelsior] se sustituye por caxico, choplo u belatra frondosa, que son muito piors u se puya ta ra montaña a tallar rama de pin negro, espezialmén ta ras crapas".

En Tella (Sobrarbe) Lasaosa e Ortega (2003: 207) siñalan que os cantos de patros de dalla e campos se plantaban d'árbols forrachers como fraxins, urmos, telleras, caxicos e choplos que "feban mosquera ta o ganau en berano e o mesmo patro, ebitando que s'agostiase. As ramas se bribaban cada dos u cuatre años, ta l'agüerro, e se guardaban apuyalatas en trosetas".

Por o que pertoca á ro choplo (Populus nigra) en a parti d'o Turbón (Ribagorza), Ninot et al. (1993: 88) esplican que: "Os 'chopos' no aparixen por casualidá chunto á os patros. Son plantazions fruito d'una antiga cultura perinenca que miraba de ser autosufizién. O ibierno rigoroso no permitiba sacar a pastar os rabaños por luengos periodos. Por ixo, se tallaban as ramas de fraxins e choplos en o mes de setiembre (forrache) e cuan beniban os meses malos s'alimentaban crapas e güellas con ellas". 

Un detalle importán d'o paisache pirinenco son os camins bordiatos de fraxins. O buelo que bi ha sobre o camín s'aprobeita como si d'un patro se tratase, s'enampla asinas o suelo produtor. Ye una ideya que s'esplica bien a cultura bereber: "Os berebers dizen que os frexinals son 'patros penchatos', o que traduz claramén o emplego que se les ne da" (Bellakhdar, 2018:96).

Salz en a Bal de Mangueta

Manufauturas

Dende os semontanos dica as altas bals se troban exemplars de salz, salzera, salbimbre u salzbimbre de dibersas espezies d'o chenero Salix, dende S. alba á S. fragilis u atras más chicas que en consecuenzia produzen árbols u matas escamalatas de bariatos portes. En cheneral, os que encara se pueden trobar, crexen en grupos chicos en partis adecuatas d'os campos pendendo d'a napa freatica.

Se bribaban cada añada e s'alzaban as ramas ta fustiar zestos e similars, bien por os mesmos usuarios, bien furnindo-les-ne como materia prima á artesanos ambulans. Ta zestería bi ha qui preferiba bribar as matas dende a zoca, sin dixar-los medrar con una toza sobre un trallo, como son os árbols escamalatos. En a güerta de Uesca (en as demás se suposa que tamién), s'emplegaban ta enfilar as chodigueras e tomateras; se fincaban en tierra con faxos de cuatre chuntos por a punta, de faxo en faxo se ficaba una caña (Arundo donax) ta dar estabilidá á o conchunto. Asinas mesmo, en as brispas d'a fiesta de san Martín (11 de nobiembre), en Uesca, se meteban en augua bellas bergas de salzera que os capezutos d'a fiesta feban serbir ta fustigar á ra catrinalla en os desfiles por as carreras. Por un regular, ta l'ortal s'utilizaban tamién tochos de urmo (Ulmus minor, U. glabra) por a suya resistenzia e flesibilidá fren a l'aire.

En construzión as brancas de salz u berdugos serbiban ta tabiques e tellatos. En ganadería ta fustiar baranatos u cletas. En Bielsa: "Yeba que es feban de salietos, altros yeran d'alambre. En tiempos, cuan no yeba alambres, el debeban de fer tot de salietos, de verducos" (Garcés, 2017: 69). Os salietos, manimenos ye fázil que se refieran a tochos d'espezies arbustibas, como Salix purpurea u Salix eleagnos subsp. angustifolia, que son tamién emplegatos ta montar as nabatas, ligando os trallos como si fuesen cuerdas. Asinas mesmo serbiban t'achustar os faxos de leña, por exemplo: en Fosau, A Fueba, as trosetas de caxico se piaban con berdugos tuertos.

A millor epoca ta ra briba d'ista espezie, como d'os demás árbols de fusta ta construzión u carpintería, ye en as minguas de chinero u febrero, os periodos correspondiens á os catorze días en os que a luna mingua, d'as lunas naxitas en os meses de chinero u febrero, cualos periodos de mingua pueden transcurrir en febrero u marzo respeutibamén.


Ritual

En Buerba (Ballibió, Sobrarbe) eba un biello fraixín u fraichín (Fraxinus excelsior) güei renobato, arredol d'o que se desarrolla parti d'a fiesta de san Miguel (29 de setiembre). Se bribaba e con as ramas se feba un releo entre os bezins ta ser emplegatas como pasto d'espezials cualidaz ta o bestiar. Se baila una danza en a suya onor dito O Cascabillo (Pallaruelo, 1984: 14-15). Se relaziona iste rito con o culto á o fraxin propio de culturas como a chermanica u a zelta, anque no bi ha elementos que lo contrimuestren claramén. O fraxin, chunto á l'urmo, a carrasca e o caxico farchan un grupo de árbols simbolicos en o Alto Aragón que comparten bellas carauteristicas zeremonials (Bi n'ha d'atras espezies rituals, pero con atros matizes).

Camín bordiato de fraxins, freixes, en Benás

Atros

En o Semontano de Balbastro e a Baxa Ribagorza, parti sureste de l'aria estudiata, tiempos abe se bribaban as carrascas como barracas ta cazar con besque e con reclamo.

En Fago, Pérez (2010: 2018) describe o aprobeite d'a tila, en o mes de chulio, puyando ta o tilero (Tilia platyphyllos) e tallando as ramas ta poder rancar posteriormén a tila con más comodidá.  Ofrexe datos d'ista cullita dica e dimpués d'a guerra de Franco.

Bibliografía

Ballarín Cornel, Á. (1978) Diccionario del Benasqués, Zaragoza, ed. del autor.

Bellakhdar, J. (2018) Le Maghreb à travers ses plantes, Casablanca, Éditions Le Fennec.

Garcés Romeo, J. & Gavín Mora, J. & Satué Oliván, E. (1983) Artesanía del Serrablo. Sabiñánigo, Amigos del Serrablo.

Garcés, Ch. (2107) Baitico. Memoria de la Valle Bielsa. Zaragoza, Gara d'Edizions.

Gustave Heuzé, M. (1848) "Cours de zoologie. Professé à l'Institut de Grand-Jouan (suite)" en L'Agriculture Praticien ou Revue Progressive d'Agriculture, de Jardinage, d'Économie Rural et Domestique, rédigé par MM. Bossin et F. Malepeyre. Neuvième Année, Paris, E. Thunot et Ce. pp. 16-22 [413-419]

Lasaosa Susín, & R.  Ortega Martínez, M. (2006) Miradas desde Tella, Huesca, Ayto. de Tella-Sin.

Lévi-Strauss, C. (2013  [1968]) Mitológicas. Lo crudo y lo cocido, México D.F. Fondo de Cultura Económica.

Liesa Pisa, J. (2016) Torres de Barbués. La historia que no se contó, Huesca, ed. del autor.

Montserrat Recoder, P. (2000) La Flora de Aragón. Zaragoza, Caja de Ahorros de la Inmaculada de Aragón.

Ninot Sugrañes, J.M. & Romo Díez, Á. M. & Sesé Franco, J.A. (1993) Macizo de Turbón y Sierra de Sis: Flora, paisaje vegetal e itinerarios, Zaragoza, Gobierno de Aragón.

Nitti, J. & Kasten, Ll. (1997) The Electronic Texts and Concordances of Medieval Navarro-Aragonese Manuscripts, Wisconsin, Hispanic Seminary of Medieval Studies, Madison University.

Ortega, M. & Lasaosa, R. & Sarasa, J. C. (1999) Chistau en la memoria, Huesca, Mancomunidad  del Valle de Chistau.

Pallaruelo, S. (1984) Viaje por los Pirineos misteriosos de Aragón, Zaragoza, ed. del autor.

Pallaruelo, S. (2000) José, un hombre de los Pirineos, Zaragoza, PRAMES.

Pérez Berdusán, A. (2010) Bordaleros, axadiellos y esgarrabarzas. Tradición agrícola en Fago, Zaragoza, Ayuntamiento de Fago.

Satué Oliván, E. (1996) Cabalero (Un viejo pastor del Pirineo), Zaragoza, ed. del autor.

Vicente Ferrández, J. & Sanz, J. M. (1993) Las plantas en la medicina popular de la comarca de Monzón, Huesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses.

Vidaller Tricas, R. (1986) Nuestros árboles, Zaragoza, Instituto de Estudios Altoaragoneses.

Vidaller Tricas, R. (1987) Los árboles del Alto Aragón, Huesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses.

Vidaller Tricas, R. (2004) Guía de árboles y arbustos del Pirineo Aragonés, Zaragoza, Barrabés Edttorial.

 



[1] En el Alto Aragón, el anís es el aguardiente de vino