Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

19 abr 2014

Os locos chigüerres


O cuculo anunzia a qui quiera ascuitar-lo que a primabera puya dende o sur por as costeras. Os puertos encara son enrunatos de nieu pero más abaxo d’as tascas o berde chita zereño. Encara biendrán bellas chelatas d’ixas d’arredol de san Chorche u tardanas de mayo-chunio, nos dixarán sin arañons otro año, pero no ferán reblar a o nuebo sol.

He dixato descansar as raquetas de nieu, imos pisando terreño con as botas normals, o tiempo cunde más e muitos días mesmo fa calor. Por camins e pistas brancas de pin, caxico u fabo cayitas por o peso d’as nieus tancan o paso. Se beyen buxos por tierra, bel abete escoronato, chemas rinchatas de sapia e fuellas nuebas. 

Siempre mirando qué floreta nueba ha puesto crexer paro cuenta con goi de cuculetas, primaberas, foratanieus, pero tasamén me miro os chigüerres, grans, berdes, que fa tiempo florexen. Ye ista traza nueba de mirar o mon, dende a fartera, romantica, moderna, alueñata d’o dito “cuan l’aliaga florexe, a fambre crexe”. Pero claro, “o farto nunca s’alcuerda d’o laso”, e por más que paso fa semanas por entre chigüerres en flor no m’alcuerdo d’a suya color berda, de bella traza, lasa.

E ixo que o chigüerre más común ye berde tot o año, ye una d’as pocas compañas d’o pardo e blanco ibernals. Crexen dos espezies en o país, o Helleborus foetidus, que mantiene as fuellas e os trallos berdes en ibierno, eurosiberiano que plega dica o norte de Marruecos, y Helleborus viridis, chigüerre fino; iste s’amorta con os fredos pues bibe más altero. A suya distribuzión ye lateatlantica, se troba asobén en fabosas e abetosas. Cal manimenos parar cuenta de Helleborus niger, chigüerre negro u rosa de Nadal, propio d’o zentro y este de Europa, de flors blancas, que puede trobar-se en chardins encara que no remero aber-lo bisto nunca. As obras clasicas fan referenzia a emplegos que son comuns a ras tres espezies pero que en o suyo orichen yeran no más que ta ista mata dita negra pero de blancas flors.

Encara que como ye debandito o chigüerre ha una flor que con os gúellos modernos ye cuasi imbisible no fue asinas dica fa bien poco, asinas en os Archivos de Flora Ibérica (1996) se troban 88 nombres comuns peninsulars, d’os que un terzio son altoaragoneses, con a particularidá de que denguno de ixos ye compartito con os demás territorios ibericos. Fan como una taca forana, isolata a o sur d’os Perineus, y ixo siempre me ha dato a pensar.

Os 28 nombres comuns altoaragoneses d’a Flora Iberica se fan 42 en o Libro de as Matas y os Animals e beluno más en o enample de ista obra (VIDALLER, 2004, 2010). U siga, que yera una mata importán en a cultura popular, e no sólo por istas tierras sino por tot o continén. Ye bueno saber que ye mata tocsica, berenosa; como cuenta Quer (1762-1784) (FONT QUER 1987): En una pelegrinazión que fize a os mons Perineus metí bellas oras en acotraziar y ficar diferens branquetas de iste bexetal entre papers, ta conserbar-las y meter-las en o mío erbario. No paré cuenta allora d’una sensazión molesta en as mías mans; pero cuan me bestiba a l’otro maitín trobé istas tan zompas y sin tauto que no pude meter-me as armiellas ni atacar-me, por o que calió que un sirbién me fese a fayena (...) Por repetidas esperienzias trobé a confirmazión de ista calidá escariotica u mortificán d’o chigüerre; y escarmentato, abiso a os que aigan de manullar-lo que paren buena cuenta. A pesar d'isto, u chustamén por ixe poder se’n ha emplegato muito en medizina e albeitería.

Un uso tipico ye o que comenta ROLLAND (1896) replegato en l’Alta Garona: A radiz de chigüerre sirbe ta “siurá” o bestiar de cuernos, más que más os guás. Ficando un cacho de ista radiz en os pliegues d’a piel que fa naturalmén de papada, se otiene una rinchadura gran que proboca una sangonera que asobén ye saludable, pero cal fer-lo con ficazio si no queremos beyer fer-se una cangrena. O mesmo podemos leyer ta os tozinos en Corso un sieglo más tardi (L’ATELIER... 2008): Quando i porchi  avianu u gulone – malatia dia a gola – si ficcava drentu à a pelle di l’arechja di u porcu malatu, una stacheta fatta di radica di nocca. Si manghjava u male è facia un bellu tufone (Cuan os tozinos teneban o gulone – malatía d’a gola – les ne ficaba drento d’a piel d’a orella, una estaqueta feita con a radiz d’o chigüerre. Ista estaqueta minchaba o mal e feba un buen forato). O mesmo en Leon, seguntes reseña Quer en o sieglo XVIII (ob. zit.): Os pastors, yeguaters e baquers emplegan ista espezie con muita confitanza ta librar o suyo bestiar d’as enfermedaz epidemicas que sufren. A traza ye a siguién: Foratan con una agulla a papada d’os guas, a piel que cubre o cuello d’os caballos por debaxo; e as orellas d’as güellas, ficando por as nafras una fibra d’a radiz d’ista mata (... En a) Maragatería, do la claman baxo a frase “echar cañones”, e o mesmo en todas as nuestras montañas. E sin dandalo ye antiquisma, pues o nuestro español Columela la describió en o suyo tratato “De re rustica”, en tiempos de Claudio, emperador.... 

Tiene muitos otros usos, como sanar as andaderas, o mal de diens, mal de gargamela, encarnar nafras, pero cal parar cuenta como se manulla por tot o debandito. Asinas lo diz o fobano José Castillón (PALLARUELO, 2000): Si al mejor la llebas mucho tiempo n’o bolsillo (l’ixarruego) y te sudan as garras, debajo d’o bolsillo a piel te brinca toda

Con toz istos datos toca mirar de do salen os más de 40 nombres populars aragoneses. No han cuasi relazión con o resto de nombres peninsulars, pero como ye norma sí con os de l’otro costau d’a güega enta o norte, con o gascón, e dillá por o resto d’o continén.

Se pueden dibidir en dos collas prebias, os que tienen una etimo claramén latina e os escuros, como o propio chigüerre. O primero que se puede pensar en ista deseparazión ye o tipico chuego d’o lecsico natural aragonés entre nombres latins e nombres indoeropeus, de ixas calendas de fa 2500 años en as que pareix plegó ixa cultura ta ros Perineus zentrals. 

En isto de rechirar l’orichen d’as parabras pareix que cadaguno tenemos as nuestras basemias. No ye raro que apropiando-nos simbolicamén d’a luenga queramos chuntar l’orichen d’o que definimos como o nuestro con nosotros u millor con yo mesmo; si tiengo bente apellitos aragoneses seré más aragonés que os demás; ye ista una istoria biella e conoxita. Astí biene o chuego de trobar debampasatos con alcurnia, seguntes baigan as modas: godos, bascos, pirenencos, arabes, tartesos, griegos u o que toque. Asinas s’esplican bels triballos de toponimia más u menos estalentata. E talmén as endrecheras por as que o chuscoszién me mena por as mías barucas. Ye bueno no xuplidar-lo.

As dos collas d’os nombres d’o chigüerre comparten o mesmo espazio, son sinonimicas en as suyas redoladas, o que refuerza a ideya de que charramos de dos sustratos diferens. A primera, a latina puede trestallar-se en otros dos grupos: por un costau yerba d’as andaderas, pixacán e tetas de craba. A primera ya se’n ha esplicato, a segunda ye nombre común ta bellas matas, en iste caso talmén por a suya pudor: Pixacán se troba tamién en gascón, oczitán dica os Alpes de Saboya, amás de bel puesto de Asturias (mixacán). Tetas de craba se suposa ye por a traza de braguero que fan os fruitos d’o chigüerre. Son denominazions descritibas simplas.

A segunda colla latina tiene apellitos más simbolicos: fuego, bruxa, culebra. Matafuego se repite en puestos como Normandía, Saboya, Luxemburgo, Belchica (herbe de feu, iérbe de fè), u en oczitán (erbo daou fué) TOUSSAINT (1906) piensa que ye por a suya sabor agra e que crema, pensando talmén en o suyo uso ta o mal de diens. En Biescas e Sobremón (sinonimo de chigüerro, pero ta un informador en Garzipollera chigüerre) una esplicazión ye que si la tocas te se pelan as mans (VIDALLER, 2010). Con as culebras pasa tarcual, ye metafora trobable en Cantabria, Alaba, oczitania, piamonte (sërpentass), Friburgo (erba dé cherpin), Normandía (Rose de serpent), Vosgos e Oc (Pa de coulevros), Haut-Marne (pain de couleuvre). NAVARRO (1994) endica: En Zillas (Sobrepuerto) se lebaba como amuleto a radiz de ista yerba esmicazata y enfilata en un filo drento d’a pocha ta ebitar que as gripias s’amanasen porque, deziban, no les feba goyo a ulor. (... En Zillas e Isún de Basa) meteban fuellas de xigüerrio ixecas en os foratos feitos por os ratons porque a os ratons como a ras culebras no les cuaca a olor d’ista mata. Si fuese asinas, o fuego e as culebras tienen un fundo empirico más que simbolico. No pasa asinas con as bruxas, as suyas tetas, o suyo pan u como mata broxera sin más. Se troba en a literatura sobre istos temas bellas referenzias a emplegos esotericos; talmén fruito d’ellos siga a endicazión d’as chens de Corzega de que cal cullir-la luen d’o lugar, do no s’ascuiten as campanas (L’ATELIER, 2008). Dillá d’as nuestras güegas entre culebras e bruxas poderban ficar-sen os nombres que charran de grifos, dragons u diaples, espardius por Franzia, Suiza e Piamonte.

Más normal dende o norte de Iberia dica Suiza son as denominazions que leban a parola lupo, más que más "fabas de lupo" en todas as luengas d’a zona, u tamién pan de lupo, flor de lupo e mesmo en rumano barba-lúpului. Se puede trobar en a bibliografía o emplego como bereno ta matar lupos, e cal parar cuenta como se irá beyendo que os nombres d’o chigüerre se trafucan con otras matas berenosas como a tuara e o baladre (Aconitum, Veratrum). No pasa asinas en aragonés, que sepamos, luenga en a que os lupos no describen a Helleborus. FONT QUER (1987) a proposito d’os nombres bascos lupu belarr (otso belar) albierte de que talmén no se charre de lupos sino d’o mal d’o banzo e d’as suyas propiedaz medizinals. Asinas mesmo lo beye LACOIZQUETA (1888) (lupu-belharra).

Matapullo, por fin, la he meso con matafuego, pues ye fázil que se trate d’un esbarize dende matapollo/matapullo ta espezies como Iris, como se endica en VIDALLER (2004, p. 255): Iris sp. En sol. S’emplegaba ta sanar as andaderas, de a mesma traza que en o resto de l’Alto Aragón se fa con Helleborus, por o que se podeba pensar en un trafuque.

Dende as trazas latinas cal ir ta ras que no lo parixen: zetre, chigüerre, oliarca e malcusits. Zetre, ozidental replegato en as bals de Ansó y Echo, Canal de Berdún más una zetrenera sarrablesa (NAVARRO, 1994) lo fa benir Rohlfs (1961, 1985) dende un latín tardano siterus ta Helleborus, emparentato con os gascons sétrou e seyre. L’orixen parixe ser o medico bizantino Anthimus, que treballaba en a corte d’o rei ostrogodo Teodorico lo Gran (sieglo VI). No ye d’a mesma ideya ADAMS (2007), que diz: Anthimus’ knowledge of Gallic Latin is also suggested by a comment he makes about hellebore: p. 13.10 in campis uero qui nascuntur, elleborum herbam, quae Latine dicitur sitri, ipsud manducant (‘those (turtle doves) which are born in the fields eat the plant hellebore, which in Latin is called sitri). Sitri is not a Latin word at all but is of Germanic origin; it turns up, for example, as Old English settergrasse and in Old High German glosses (e.g. sittrwurz elleborum). But Anthimus must have heard the word used in Latin, and he interpreted it as the native Latin equivalent of the Greek elleborus. Siterus (sitrus) is absent from litterature, and Anthimus could only have known it from speech. It survives as a French dialectal word for hellebore only  in the SW (sidré, séré, siuré, séire, sétru), and the comment again implies Anthimus’ acquaintance with a specific part of Gaul. (O conoximén d’o galo latín de Anthimus se puede trobar en un comentario que fa sobre o chigüerre: "as ruletas que naxen en os campos minchan a mata d’o chigüerre, que en latín se clama sitri". Sitri no ye una parola latina sino chermanica, que aparixe por exemplo, en o Anglés Biello settergrasse y en biellas glosas d’alto alemán (por exemplo sittrwurz elleborum). Pero Anthimus bede aber oyíu a parola emplegata en latín y la pensó como lo equibalén latino de l’orichinal helleborus griego. Siterus (sitrus) no se troba en a literatura, e Anthimus no más la podeba conoxer de sentir-la. Sobrebibe como parola en franzés dialeutal de chigüerre nomás en o surueste (Sidre, séré, siuré, seire, sétru), e o comentario nos fa beyer otra begata os conoximens de Anthimus sobre o Galo).

GEULJANS reseña “sitro” en glosas d’o sieglo X, e diz: Seguntes o FEW (Französisches Etymologisches Wörterbuch de Walther VON WARTBURG) o mesmo etimo ye en l’orichen d’o biello alto alemán sitterwurz «Helleborus niger», amprato por o anglés setterwort. Como os representans d’iste etimo se trobán más que más en os Alpes e os Perineus e que no bi ha más en otras luengas romanicas, cal concluyir que ye d’orichen prerromano e talmén mesmo pre-indo-europeu si no se troban representans en as luengas zelticas.

En resumen, zetre serba o nombre de orichen chermanico u anterior que gosa acompañar a tantas sinonimias en o lecsico natural aragonés. Antis de pasar de nombre ye combenién tornar sobre o esbarize entre os nombres d’as espezies de matas seguntes parexitos como, en iste caso, os suyos emplegos. PÉREZ (2010) siñala de Fago: Zetre. Helleborus foetidus. Probocato por bel error de identificazión, bels informadors coinziden en dezir que en Ansó a ista mata la claman estepa. Con l’augua otenita de cozer a mata entera s’azeleraba a encarnadura e desinfezión de nafras en animals. A estepa, barrabón u solimán ye Daphne laureola, mata meyana perenne berda de chicotas fuellas berdas que ha os mesmo emplegos ta sanar os mals d’a piel e tamién ye tocsica. O trafuque entre as dos no ye raro.

Malcusits e marcosins son parolas benasquesas ta Helleborus. Os etimos populars que he sentito charran de que os fruitos, con as puntas mirando una ta cada costau pero ‘cositos’ en a parti primera son como primos mal abenitos – malcusins – o parixen mal cusitos... SEGUY (1953) replega markuset ta Euphorbia (mata berda e purgán que s’emplega ta tirar-se as berrucas, por exemplo), marcusson ta Lathyrus e Bunium e marcoris ta Lilium martagon. Puede tratar-se d’un esbarize. Menos claro, entre os nombres gascons de chigüerre iste autor comenta martiri / marsiri ta Chelidonium: claramén porque o suco amariello d’a mata sale como a sangre cuan se talla... de do martiri ta Helleborus (p. 173). 

Ta GEULJANS o prefixo mar- farcha una familia de nombres de matas que li parixe bien biello (sobre *marsilium, o chigüerre). En Ariége o chigüerre e a zelidonia se claman martiri, asoziazión de martir, talmén porque o suco d’a mata sale como a sangre cuan se talla. En Ariége a zelidonia se clama tamién flou de sank (de krist?). U porque o chigüerro florexe en o mes de marzo, ezetra. Cal remerar que un sinonimo aragonés d’a zelidonia (Chelidonium)  ye yerba d’as berrucas por o que continamos en un mesmo meyo d’emplegos, nombres e matas.

Oliarca / Ullarca se troba dende A Fueba dica Ribagorza e no da guaires pistas d’a suya istoria. Si miramos d’analizar-la podemos pensar en una primera parti ole/ule diptongata en –ia, más un sufixo. SEGUY (1953, p. 197) sobre os sufixos no latins, en concreto -erk, escribe: Ye difízil dixar estar o posible orixen en –ERICU; pero o que sigue dixa pensar un primitibo –x RK. Puede pensar-se asinas en una relazión entre Elleb(oros) et Olia/Ulla (rca), más un sufixo prerromano, u en un latino OLERICU. OLERICU poco probable pero amanato a o latín (e griego) CHOLERICUS, no mui alueñato de “loco”. A locura ye chustamén en o prenzipio d’a istoria d’o chigüerre pues seguntes charran os clasicos (Plinio) fue o crabero Melampus, disziplo de Dionisos, qui curó a ras fillas de Proétos, rei d’Argos, d’a suya locura con ista mata, e dende l’antigüedá clasica dica a os nuestros tiempos fue ixe uno d’os suyos usos, (Asinas Lafontaine en a suya falordia d’a tortuga e a liebre, mete en boca d’a primera: Quiesta mía, te caldrá purgar-te con cuatro lulos de chigüerro, tratando a ra liebre de loca).

Por a suya parti chigüerre ye a denominazión más común e zentral. Como ye debandito en primeras podemos pensar que ye o equibalén no latino, pero como no tiene muita familia dillá d’as nuestras güegas se torna una custión difízil. O primero que caldreba saber ye cual d’as dos trazas metatesicas –ruego – güerre ye a primichenia, pues as dos trazas comparten espazio, anque chigüerre ye más amplo que xarruego.

ROHLFS (1985) relaziona sigüerre con o gascón sigorre, espezie de chunco, e o basco zigorra, o tocho (fig. sobo, castigo). Yo no beigo a posible relazión entre istos sinificatos fueras d’a omofonía.

SEGUY (1953) reculle ta ra tuara (Aconitum) e o chigüerre nombres como sigüé, xewerc, amanatos a os debanditos sere u seire, istos talmén relazionatos con zetre. En a plana 211 diz ye bien posible que os nombres d’a tuara d’a mena siwét, que debuxan un bloque en o zentro d’o dominio (Perineus zentrals gascons), sigan indichenas. Entre a tuara e o chigüerre bi ha una relazión de tocsizidá, abéndo-se emplegato a tuara en medizina e como bereno, ta lupos por exemplo (pan de lupo). ARETTE (2009) reseña nombres parexitos en gascón ta o chigüerre como cidré, seyre, sére, xidre, chiuer, siuetch, gouet, gauéc. Entre toz pareix pueda aber un binclo que baiga dende zetre enta chigüerre por meyo de parolas como cidré/xidre. Puede aber pasato beluno d’os fenomenos que describe o mesmo SEGUY sobre farchadura de nombres de plantas, como que dos denominazions diferens d’una mesma mata s’ibriden (p. 165) u que se cruzen por tener trazas, emplegos u crexer en puestos similars (p. 166 e ss.). Ye a ipotesis más plausible ta yo.

Otra ideya puede salir d’a eboluzión d’o griego Helleboros a trabiés d’o latín que en franzés u bretón da nombres como evor (ROLLAND 1896), por alcorze d’a primera silaba. Una eboluzión parellana ta l’aragonés poderba dar bella cosa como ebuero / egüerro que ibridato con otros d’a mena de x/siwét plegase ta chigüerro / chigüerre.

E otra ideya más puede ser partindo d’os emplegos que se’n han ito esplicando dica agora. Parando cuenta que o chigüerre ha tenito un uso cheneral que sirbe ta curar a o bestiar ficando una branqueta en a papada ta que saque a sangre impura. Que amás o suyo orichen medizinal ye relazionato con a locura, remerando que en a teoría meyebal a medizina yera una custión de umors, e que a colera yera a umor roya d’a sangre (lat. RUBOR) que puyaba e que se podeba sacar tamién por meyo de sangoneras, una mata que fese onra a istos dos conzeutos serba una mata que sacase o royo, EXE-RUBEUM, que darba en aragonés probablemén ixarruego. Ye una preba de etimolochía creyatiba.

Más imachinatibo puede ser relazionar a primera parti de chigüerro con o nombre austriaco d’ista mata gillwurzen, literal "papada-radiz", por o suyo emplego (d’estrutura parellana a o alemán sittrwurz comentato en zetre). Gill ye "branquia", "papada", pero en Escozia tamién "sangonera", o cuco que s’emplega ta sacar a sangre, con o que no salimos d’o mesmo tema. Coinzidenzias.

Chigüerres locos, ixarruegos grillatos a os cantos d’o camín, debaxo de caxicos e pins, d’os cualos ista nueba cultura colorita no se’n alcuerda mica.

Chigüerre fino. Helleborus viridis

ADAMS, J.N. (2007) , The Regional Diversification of Latin 200 BC – AD 600. Cambridge Universitiy Press, New York

ARETTE, Alexis (2009) Nos fleurs d’Aquitaine dans la langue, la sorcellerie et la médicine gasconnes. Ed. Pyremonde / Princi Negue. Monein.

FONT QUER, Pío (1987) Plantas medicinales. El Dioscórides renovado. Ed. Labor. Madrid.

GEULJANS, Robert A. Etymologie-Occitane.fr. http://www.etymologie-occitane.fr/

LACOIZQUETA, José Mª de (1888) (facsimil 1994). Diccionario de los nombres euskaros de las plantas. Gobierno de Navarra. Pamplona.

L’ATELIER DE RECHERCHE DES PARCS POUR L’EXPRESSION GRAPHIQUE ET L’EDITION (2008). Arburi, arbe, Arbigliule. Savoirs populaires sur les plantes de Corse. Parc Naturel régional de la Corse. Ajaccio.

MORALES, R. et al. (1996). Archivos de flora ibérica. Num. 7. Nombres vulgares, II. CSIC Real Jardín Botánico. Madrid.

NAVARRO LÓPEZ, José Miguel (1994) Medicina popular del Serrablo. Col. A lazena de yaya nº 3. Ed. Conzello de Samianigo – Instituto de Estudios Altoaragoneses. Uesca.

PALLARUELO, Severino (2000) José, un hombre de los Pirineos. PRAMES, Zaragoza.

PÉREZ BERDUSÁN, Abel (2010) Bordaleros, axadiellos y esgarrabarzas. Conzello de Fago. Aragón.

ROHLFS, Gerhard (1961) "Apuntes para una flora popular de España", en Estudis Románics, 8: Estudis de llatí medieval. Dedicatas a la memória de Lluís Nicolau d’Olwer. Pp 121-133. Barcelona.

ROHLFS, Gerhard (1985) Diccionario dialectal del Pirineo Aragonés. IFC. Zaragoza.

ROLLAND, Eugène (1896) Flore populaire ou Histoire Naturelle des Plantes dans leurs rapports avec la linguistique et le folklore. Tome I Librairie Rolland, Paris.

SEGUY, Jean (1953). Les noms populaires des plantes dans les Pyrénées Centrales. Monografías del Instituto de Estudios Pirenaicos, CSIC Instituto de Estudios Pirenaicos, Barcelona.

TOUSSAINT, l’Abbé (1906) Étude étymologique sur les flores normande et parisienne. Imprimerie Lecerf Fils. Rouen,

VIDALLER TRICAS, Rafel (2004) Libro de as Matas y os Animals. Dizionario Aragonés d’Espezies Animals y Bechetals. Diccionario Aragonés de Especies Animales y Vegetales. Consejo de Protección de la Naturaleza de Aragón. Zaragoza

VIDALLER TRICAS, Rafel (2010). “Encuestas de lecsico natural 2005-2010”, Luenga & Fablas, 14 (2010), pp.73-103. Consello d’a Fabla Aragonesa, Uesca