Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

6 ene 2022

Una selba en a yerba

 

 


Ferá un terzenal d'años, en sentiu reyal e figurato, andaba con Castell, Antonio Lanau d'Ansils, de cherada por l'ubago de Ballibierna. Puyemos enta ra Plleta de Llosás, do yera a trista toza d'un biello e famoso pin negro que en a zaguera e salbache saca de fusta eban picato sin pon de reparo. Cosiremos as truitas d'as auguas tuertas, tranquilas marradas que debuxa o riu en a plleta antis de capuzar-se por a bal enta abaxo, e chiremos enta'l Muyidó, en o calzil d'a Tuca de les Culebres. No paxentaban por a tasca güellas que muyir; una begada picadas as selbas de Ballibierna, o incheniero que lo perpetró eba dezidito que no i puyase ganau, con a ideya de rechenerar os árbols qu'eba arrasato. Sí se beyeban crabades d'ixarsos, crabes dan crabidos y segalls en a solana de Llosás, e mascllos per la ubaga, que más furros, s'acarrazaban por as rallas d'a tuca por sentir-se seguros.

 Ribereta ribereta, dentremos en a Estiba Freda, berda, ampla, inmensa, con o riu royo de fierro que parixe desangrar a montaña, astí e dellá más crabadas de sarrios campaban tranquilas sabendo que en ixas pantas lisas malamén un cazataire puede amanar-se sin que lo talayen de luen. Puyemos asinas entre a Tuqueta Arnau e a Tuqueta Bllanca enta ra Serra Negra, un sarrato plano de fina losa niera que desepara Ballibierna de Sarllé, a 2.700 m. d'altitu. L'ambista ye mannifica, Maladeta, Llardana, Perdiguero, Gallinero... por tierra, as losetas alzan trasoros de fierro e pirita, y entre a foscor d'a peña surten, isolatas, as bonicas brioletas de loseta, Viola diversifolia, e os claros sanapizes espatulatos, Iberis spathulata, amas a dos floretas endemicas de l'alta montaña perinenca, tan delicatas como zereñas.

Baxemos por una canal dende a Tuqueta Bllanca enta Fangonielles, con as biellas minas d'El Royero en o fundo. Paré cuenta de que si en bel puesto poco claro trobas un pin negro con una luenga y estreita tallada en o trallo, feita con a fin de fustiar una canaula u cañabla, ye porque astí bi ha un paso, ye como una fita u quiñón cuan o camín no ye guaire ebidén. En istas, ta baxar un blinco m'agarré a una yerba larga e preta que aguantaba firme como un buxo, d'ixos que en tantas ocasions m'han aduyato a puyar u baxar por a montaña - suerte d'a mateta, como diz o charrazo -. Le'n pregunté a Castell si teneba nombre aquella mata e me contestó "ixemplla", ranqué una mica de yerba, la fiqué en o macuto e, más tardi, l'alzé por casa.

A l'otro año fendo una biera en una terraza de Benás con Sesé e Vicente, dos botanicos e personas de pro, les n'amostré sin mica d'asperanza de que m'endicasen a suya espezie. Yo no yera capaz - ni encara me beigo - de clasificar una graminia con seguridá. Ta ra mía sorpresa, a l'inte tenié a respuesta: Festuca paniculata. En o Atlas de la Flora del Pirineo Aragonés, que más adebán escribioron José Antonio Sesé e José Vicente Ferrández chunto con o sabio biologo e botanico Luis Villar, meten: "Caña alta y espigas parduscas, laxas, de grano gordo como el trigo; por eso la conocen los pastores y le dan varios nombres" (2001:467). Ixemplla.


Aprobeité o nuebo dato ta preguntar por a yerba a Antonio Lafón pai. Yera paxentando una punta de güellas por as tascas de l'Ancllusa, en o cabo d'a bal, no guaire luen d'o refuchio que lebaba o suyo fillo. Antonio, natural e abitador de Fuenchanina en a Ribera de la Baliera, como el clamaba á ra que agora conoxemos como bal de Castanesa, amás de saber tot o que caleba conoxer ta ser un exzelén pastor e ganadero, te podeba nombrar cualsiquier yerba tal como le'n deziban en a ribera zurda d'a Baliera, en a dreita, en a de l'Isabana, a d'a Noguera e a bal de Benás, tierras de paso entre luengas que asobén sumaban cuatro u zinco nombres diferens ta una mesma espezie. "Sedorro" me dizió, ixe fue o nuebo nombre que más tardi confirmarba en a capital d'a suya polita ribera.

Pasoron bels años dica que nos trobemos en o Puerto Yesero con Carlos Gistau, orichinal de Bestué, en a bal de Puértolas, tamién pastor e ganadero, e buen conoxedor de l'ofizio. Me charraba d'a "chisembra", una yerba que m'entrefilé poderba ser a ixemplla benasquesa, pero no nos aclarábanos guaire. A l'atro día baxó de puerto una muestra e me la dixó en a finestreta d'a capana Orzecuso. A chisembra ye alta e fa granez rezios, como de trigo. Ye prou altera como ta que os zorzes no se'n puedan aprobeitar, salbo si les fas a fabor de baxar-les-ne, como fue a ocasión; de maitins no más quedaba a caña, d'os granos cosa. Carlos me charraba d'una yerba gran, como de bel par de palmos, berda, yo d'una yerba muito más altera, con rezios granos; o fillo de Carlos nos tiró de l'embolique, nos endicó una pala de chisembra no guaire luen y t'astí nos ne puyemos. Una pala d'alta chisembra, de guallarda ixemplla, de Festuca paniculata que tot ye o mesmo, graminia pincha e preta que l'aire mezeba fendo ondas como si estásenos en o canto d'una mar bechetal. Paré cuenta d'aquella ideya que aprendí estudiando antropolochía: a reyalidá ye relatiba, pende d'a cultura que la mira. Carlos bedeba a yerba que pachen as güellas, yo - como en o comentario de l'Atlas d'a Flora debandito -, d'o grano que permite a suya identificazión linneana. Pero encara quedaban más 'reyalidaz'.

Fue en Fiscal, con uno d'os ganaders de Ligüerre que puyan as bacas ta ro puerto de Góriz. A chen de Ligüerre no'n tenió dreitos en ixe puerto dica que l'agregazión de lugars en o munizipio de Fiscal alportó os pastos que teneba os lugars d'a Solana, e allora, por o menos iste mozet, descrubrió a "chichembra", una yerba fastiosa de pretas cañas que fa difízil o paso e que no sirbe ta cosa. Tan notoria que o grupo de whasapp d'o puerto de Góriz se clama chustamén asinas, chichembra. Ya no ye una mata de granos rezios que t'aguanta cuan baxas por una canal, ni una yerba altera pero pastable por as güellas, agora ye una selba de cañas de mal pasar, un empandullo ta ras bacas. 

Ista terzera bisión me fizo pensar en a tacsonomía d'os bechetals en aragonés seguntes a cuala as diferens espezies s'achuntan seguntes a suya penetrabilidá (Vidaller, 2005: 215-237), asinas, se dibiden primeramén entre "barzas" e "yerbas u matas", impenetrable vs. penetrable, e dimpués seguntes diferens graus de penetrabilidá: os "árbols" son por un regular de buen pasar, por debaxo, as "matas" (no as "barzas") se pasan con más u menos dificultá, as "yerbas" se pasan por denzima, e as "molsas" ye como si no esistisen. Sin dembargo, a chisembra ta ros baquers ye un yerbuzal de paso cansino, ye en a categoría de "matas", mientres que ta un pastor de güellas ye una "yerba", ixo sí, en diferén estadio de desarrollo, pues os amenisters de cadagún son tamién diferens. E a yo a ixemplla me feba o mesmo serbizio que un buxo, a "mata" arquetipica en aragonés.

En o treballo d'a tacsonomía d'os bechetals reseñé que, de cabo cuan en as diferens encuestas, charrando de graminias, as parolas "patro" (prau) e "yerba" yeran sinonimas (p. 234). A chisembra fa patros en o puerto, en tierra de tascas que tasamén debantan meyo palmo. En terminos d'ecolochía a chisembra farcha o "graminoide", e a tasca a "forbia", son dos pisos bechetals semelláns a ra canopia e o sotobosque d'una selba, o cubillato que toca o sol e as matas d'a mosquera.

E con ixa ideya, rematé iste biache terminolochico en Gabín, d'a man de bel par de ganaders, cuan me definioron a "pradera" que ye a yerba que fa o piso superior d'un patro, por un regular graminias como a Festuca; e o "solero" definito como o piso inferior, de bechetals que no debantan guaire, asobén leguminosas, como as teflas e as mialcas: en terminos teunicos o graminoide (plantas erbázias, monocotiledonias con una morfolochía de graminia, de cañas finas e fuellas estreitas e liniars, como as graminias, os carex e os chuncos) e a forbia (plantas erbázias de fuellas amplas de cantos no paralelos, que pertenexen a o grupo d'as dicotiledonias, anuals, bisanuals u bibazes pero siempre sin tallo leñoso), amos a dos complementarios e impreszindibles en a dieta d'o bestiar. Tota una lezión d'ecolochía e tacsonomía populars nabesando a montaña perinenca entre Benás e l'Alto Galligo.

 

 


 

Vidaller Tricas, Rafel (2003) "O mundo bechetal en aragonés: tacsonomía", en Alazet. Revista de Filología, lº 17, pp. 215-237. Uesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses.

Villar, L. & Sesé, J.A. & Ferrández, J.V. (2001) Atlas de la Flora del Pirineo Aragonés, V. II. Uesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses, Consejo de Protección de la Naturaleza de Aragón.