Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

25 abr 2015

Fuyina de papo amariello




Ya dentra o sol por os pacos, cuan paras cuenta d’o baxo que ba en ibierno te pareix que nunca no ha de calentar por ixos cantos, pero béteme que ya imos aforro a meyo maitino, siga en solana u en pazino. 

Istos zaguers meses emos estato chugando a cucut con una fuina de papo amariello por o mon de Lasieso. De nueis u con as primeras clarors d’o día ella repasaba o camín mirando de pillar bella pizca que minchar; de maitins iba-nos nusatros seguindo ro suyo bayo por a mesma endrechera. Bel día trobabas as plumas d’un paxarico, otros no más que as suyas pisatas en a nieu, de cabo cuan gomecatas de lulos de bisco esparditas por o camín... una begata más creigo que la espantemos e la dixemos sin almuerzo: Alcontremos una torda bien esplumaziata, con a capeza e as patas tallatas e parata ta una buena lifara que no plegó. Me la prexino regalando-se mientres tiraba as plumas e os plumons, desfrutando con a carne calién e a oloreta de torda, a boca feita augua... pero no pudo ser. A l’otrol día a pobre torda seguiba chelata en o mesmo puesto e no más se bedeban que as pisatas d’un chabalín zaforas que eba pasato por denzima.


Por ixos mons bi ha fuinas de dos razas, de papo blanco e de papo amariello, bastas e finas, blancas e amariellas, pardas e martas, que de todas istas trazas s’esferenzian. En a nieu se puede parar cuenta de cuala ye porque o pie d’a blanca ye más chico e no tiene o rolde pelos arredol d’a pata que dixa l’amariella. Dica no fa tanto tiempo as dos se cazaban por a suya piel; si a fuina blanca yera cara, l’amariella en yera muito más (fuina fina): lazos, losas, tiros tot feba onra ta fer-las pasar por casa o pelletero. Como diz Pascual Grasa (MOSTOLAY, 2001 p. 273):


¿Cómo tos creyez que bibiba muita chen, si te’n abeba algunos que no te teneban ni un palmo tierra? Pos mia, esgarrapando de tos os sitios. Muitos, a onica carne que comeban a de bel animal que cazasen. A caza te daba muita bida n’as casas: que si liebres, perdizes, caracols, conejos montesinos, tajudos, fuinas... Tamién en he comiu carne de fuina, tamién; cuasi por capricho pero... Que carne mala no ye; ye pior a d’o tajudo que a carne de fuina. Pero que á ra fuina no se cazaba por a carne, ¡e!; la cazaban por a balor que teneba ra piel... En aquels tiempos de cuando una piel de rabosa baleba zinco duros, ya antonzes una de fuina te baleba mil pesetas, en aquellos años d’antes d’a guerra 


Pos ixo. Ista semana, ya con o camín terreño, una fuina de papo amariello se’n ha cruzato debán nuestro, tranquila, e se’n ye ita selba abaxo. Igual se despedida dica l’ibierno que biene. Ye de dar que ella nos abrá bisto muitas begatas, talmén tantas como nusatros emos parato cuenta d’as suyas gambatas. En os tiempos de Pascual Grasa igual aberba parato más cuenta d’o que feba. 

En os decumentos meyebals d’as güegas d’o Reino se troban istas dos espezies e una más, a martra u marta baxa: 


  •  A fuina de papo blanco u foina (Martes foina) se cazaba por toda Europa,
  • A fuina de papo amariello, marta u martra (M. martes) yera rara en o reino y beniba más que más d’o norte y este d’o continén,
  • A marta baxa u gebellina (M. zibellina, martra gibilin u gibilina en piamontés) se trayeba dende Escandinabia e Rusia. 


Dende o sieglo nueno dica o dezigüeiteno fue uno d’os comerzios más importans de Rusia, se cobraba un trebuto (iasak) a ras poblazions natibas de todas as pelletas, un impuesto que en 1644 representaba o 10% d’os ingresos de l’estau (WOLF, 2005).

Asinas, o dos de abril de 1447 Guilhem de Ledux dentra por a güega de Canfrán 6  martras, 1 martra baxa e 1 foyna, e un gato, e 4 squiroelos. O 26 de febrero de 1448 Guillem de Lanas traye por a mesma bía 24 martras por 6 libras; e 13 loyras por diez sueldos; e 10 ginetas por 8 sueldos; e dos foynas por 2 sueldos; e 5 martas baxas por 3 sueldos. No todas teneban a mesma calidá, Pep de Nayet, o 28 de abril dentró 83 martras boenas e malas... (SESMA, 2006) (una libra chaquesa, bente sueldos, 240 diners).

Dica o sieglo XVIII a opinión d’os naturalistas yera que a fuina de papo amariello yera una fuina montesina, u que a fuina de papo blanco yera a domesticazión de l’amariella. Erxleben clasifica a ra fuina blanca como Martes foina en 1777, pero Pinel, en 1792 le’n da o nombre de Martes domestica. Buffon, en ixe mesmo sieglo, demuestra que son espezies deseparatas y que mientres a fuina blanca se dixa domesticar l’amariella ye fura (PARADIS, 2008).

Sobre a domesticazión d’a fuina Dureau (1829) esplica cómo yera común en Grezia e Roma, e dillá en a Edá Meya europeya, ta acotolar a ratilla, dica que con o tiempo o gato se fizo con o treballo e a fuina s’aconformó con bibir amán d’as casas umanas y esparar de cabo cuan os galliners. Remató a suya colaborazión pero continó o parasitismo. Otro mustelido domesticato dende antismás ye o furón, subespezie umanizata d’o turón (Mustela putorius, anque bi ha descusión sobre o suyo orichen).

O caso ye que a suya fayena en os galliners ha sito mal bista dende fa tiempo o que ha tresminato en a luenga e fuina ye adchetibo sinonimo de muller mala. Ye curioso que mientres o chenero neutro d’os animals gosa ser o masclo, en o caso d’os adchetibos calificatibos farchatos dende metaforas con animals, cuan describen a una presona mala se troban cheners neutros femeninos: fuina, gripia, garza, rata u rabosa. En italiano (faina) u piamontés (fuin), “ser una fuina” ye ser estuta (esse’n fuin, essere una fuina), en franzés ye ser curiosa (curieux comme une fouine), e o berbo fouiner ye equibalén d’o nuestro “rechirar”. O dito aragonés fer fuineta, no ir ta clase, ye replegato por Rolland (1877) en franzés como faire la fouine. Ye o mesmo Rolland o que fa benir “fuina” dende o latín faginus, fagina, relazionato con os faus.

 Antiparte, encara que no se siente dezir gripio u garzo, fuino sí se puede trobar como adchetibo, y en a toponimia; o camín en o que chugábanos a cucut con a fuina de papo amariello leba ta Sibolás pero, si se contina bel zentenar de metros más se plega ta o Cubilar d’o Fuino. No sé si ferá referenzia a bel animal u a bella presona.

Fue Braulio Foz, en a Vida de Pedro Saputo (1844) o que primero conoxito que emplega fuina como faltada, en un parrafo famoso en o que mete más de güeitanta betuperios diferens ta una pobra muller. Sender, en a suya obra Requiem por un campesino español (Mosen Millán, 1953) repite parrafo con a mesma intenzión anque con sólo 13 faltadas entre as que se troba fuina. En a mesma obra escribe tamién que Paco feba fuineta ya a os seis años, es decir, se escapaba ya de casa y se unía con otros zagales

Fuina ye a traza más normal de nombrar a istos animals, manimenos cal parar cuenta que en buena parti d’a montaña ye fuyina u fuína (foína) e que talmén siga ista una espresión más chenuina d’a nuestra luenga. Marta, martra se’n han perdito con o paso d’os sieglos, quedan ixo si martolina e marzelina en as sierras ta nombrar bien a ra fuina amariella, bien a ra chineta u mesmo a o gato montesino. Son trazas que s’amanan a o probenzal martoula e o italiano martora.

De aquí en adebán, dica que tornen as nieus, será difízil tornar a saper d’as fuinas. Ya no queda nieu alparzera ni lulos de bisco, semos en tiempo de niedos, de carne tierna, como a d’o pollo de cluxigüesos que una fuina furtó no fa muito en un niedo d’a Ribagorza mientres os míos compais se quedaban parlaticatos dezaga d’o suyo telescopio, sin poder fer cosa. ¿Serba una fuyina u un fuyino? Igual se tiene, a naturaleza ye asinas.

Buffon, Conde de (1791) Historia Natural, General y Particular. T. 10. Traduzito por Joseph Clavijo y Faxardo. Madrid, imprenta de la viuda de Ibarra.

Dureau le la Malle (1829) “Recherches sur l’Histoire ancienne de nos Animaux domestiques et de nos Plantes usuelles”, en Annales des Sciencies Naturelles, T. 17. Paris, Clochard, libraire-éditeur.

Mostolay,Ch. de (2001) Acordanzas de San Pelegrín. A bida d’antis más en un lugarón amortau d’o Semontano de Balbastro. Uesca, Val d’Onsera.

Paradis, S. (2008) Imagination, jugement, génie: la fabrique des quadrupèdes dans l’Histoire naturelle de Buffon (1707 – 1788) Québec,  Université Laval (http://archimede.bibl.ulaval.ca/archimede/fichiers/25813/25813.html).

Rolland, E. (1877) Faune populaire de la France. Paris, Maisonneuve & Cª Libraires – Éditeurs.

Wolf, E.R. (2005) Europa y la gente sin historia, 2ª ed. México, Fondo de Cultura Económica