A Dama d'os Lidios Blancos. Alphonse Mucha, 1905
Os
lidios son flors que han una carga simbolica de bels milenios, balors culturals
bien espardidas en o tiempo y en o espazio. Dende as primeras zibilizazions
d'Anatolia, Grezia, Creta y Echipzio u India dica as tradizions culturals contemporanias,
a suya importanzia ha feito que s'aplique o nombre de 'lidio' a un terzenal
d'espezies bien diferéns, que si al caso han en común a suya oloreta,
apreziata, e os suyos emplegos medizinals e rituals. Dende ixe cabo,
"lidio" ye una categoría de flors ornamentals e rituals que chuntan
belleza e fraganzia. Dintro d'a categoría, cada cultura e tiempo ha un
prototipo concreto de flor. Ye igual que cuan charramos d'o prototipo de
"paxarico" e pensamos en o "gurrión", siendo o primero una 'categoría'
e o segundo una espezie concreta que fa de 'prototipo'.
Prenzipiando
por Echipto, clamaban sššn a os
nanúfars d'o Nilo, como o nanúfar azul d'o Nilo (Nymphaea caerulae), en anglés "lidios d'augua" (water lily). Ye una flor con bertuz
sicotropicas; en as representazions se beye cómo s'esnifaba e asinas aparixe en
as referenzias a o dios Ra.
Atro nombre más propio ta iste nanúfar azul
d'o Nilo ye o de nefertem. Amás d'as
cualidaz rituals por meyo d'as suyas sustanzias, yera un simbolo señero pues as
flors d'os nanúfars se tancan e ubren con o día, como o sol, e asinas Nefertem
yera uno d'os dioses d'a cultura echipzia. En o Libro d'os Muertos diz:
"Debanta-te
como Nefertem d'o nanúfar azul, enta os caños d'o naso de Ra (o creyador e dios
d'o sol), e surte en l'orizón cada día."
"Yo
soi o nanúfar misterioso: resplandezco en a pureza...Abanzo enta os caños d'o
naso de Râ [...] Salbe, Nanúfar, tú que baxo o caráuter d'o dios Nefertem,
t'amuestras!"
"Bé-te-me
aquí coronato dios Nefertem porque soi o nanúfar sagrato en o canto d'o naso de
Ra..."
Nefertem, baxo una flor de nanúfar u loto
Siñal
d'a confusión que ya prenzipia entre nanúfars e azuzenas son os tres trozes que
he meso. O primero ye d'una bersión anglesa d'o Libro d'os Muertos, astí biene
como blue water lily, 'lidio azul
d'augua', isto ye, o nanúfar azul. A segunda ye a traduzión castellana de A.
Laurent (2014: 128) que i mete loto, isto ye 'nanúfar'. A terzera
ye d'a mesma traduzión (p. 303) en o que a mesma referenzia a Nefertem e o naso
de Ra, se traduze como azucena, 'azuzena'.
Mullers prensando flors d'azuzena. Echipto. Alto, o cheroglifo de l'azuzena
Ixe sššn dio con o tiempo en as diferéns
luengas a denominazión d'a flor, azuzena, o lidio blanco (Lilium candidum), e o nombre propio Susana. L'azuzena u azozena se
prozesaba ta tirar-le as suyas aromas, a esenzia lirinom, e yera tamién una flor ritual. As más famosas azuzenas de
l'antigüedá estuque son as d'o palazio mizenico de Knossos, y entre ellas as d'o
fresco d'o Prenzipe d'as azuzenas u
d'os lidios, pintato fa 3.500 años.
Fa
2600 años, Asurbanipal en Asiria tamién representaba as azuzenas en as suyas
esculturas; antis, Senaquerib paró cuenta de meter lidios azuls (Iris) en os suyos famosos chardins, como
adorno e ta aguantar o terreno con as suyas benas.
Dende
Asiria blincamos enta Grezia e ta Teofrasto (s. IV-III AEC) que achunta as
azuzenas (Lilium candidum) con o
narziso: "O narziso u leírion,
como se clama seguntes as preferenzias de cadagún..." (Teofrasto, 1988:
347). Leírion (λείρον) ye o nombre
griego de l'azuzena, de do pasa enta o latín lilium (se tiene como parola orichinal d'o mediterranio oriental[i]).
Diz o autor griego que "si ye berdá o que se siente, bi n'ha de color
purpra", isto ye, os martagóns u azuzenas de puerto (Lilium martagon). Atro nombre griego d'as azuzenas ye krínon
(κρίνος), que iremos beyendo más adebán.
Lidio martagón
Dixamos
pasar 3 sieglos más dica Dioscorides (s. I EC). O griego define tamién
l'azuzena u lidio blanco, repite con Teofrasto a suposata esistenzia d'os
martagóns, e nombra a crema feita con azuzenas clamata "d'unos lirino, e de atros susino" (en a traduzión de Laguna: Dioscorides, 1555:337), en
a que trobamos as dos etimos d'a flor, a griega e a echipzia.
Contemporanio
de Dioscorides, pero romano, yera Plinio o Biello, en a suya Istoria Natural define 4 espezies de
lidios, a primera l'azuzena blanca, d'a que se tira o parfume lirinon, a segunda a corrotialla (Convolvulus):
"yerba [...] crexe en as matigueras: a
flor no en ha pon d'olor ni as anteras amariellas, pero se fa tal aire con
l'azuzena por a suya traza e a suya blancor, que parixe un asayo d'a
naturaleza, que preba de fer l'azuzena [...] Bi ha, asinas mesmo, o lidio royo,
que os griegos claman crínon; atros
claman a suya flor cynorrhodon."
(Plinio, 1832 :309 - 311).
O "lidio
royo" ye o martagón debandito, e crínon
ye o nombre común d'o griego ta l'azuzena, Plinio en iste cabo parixe
embolicar-se. Dimpués charra d'os narzisos, prenzipiando por o que clama
"lidio purpra" (purpurea lilia),
o narziso flor de lis (Narcissus poeticus),
que en griego tamién se conoxeba por o mesmo nombre que os lidios, leírion (amás de narkissos).
O
narziso flor de lis, en benasqués flló de
llis, ye una bonica flor blanca de corola amariella con o canto royo, prou
aromatica. En a ball de Benás ye costumbre fer ramos en primabera e meter-los
en una charra con augua; asinas, en a casa, fan una oloreta prou agradable. A
suya condizión ye pues equibalén á l'azuzena blanca e por ixo en aragonés le
damos o nombre (franzés) de flor de lis. Lis
u lys biene de lilium. Os anotadors d'a obra de Plinio (Plinio, 1832: 448) comentan
que no bi ha razón ta que clame purpra a iste narziso, pero recuerdan que un
sieglo antis o tamién romano Virchilio le diz purpureo narcisso, piensan que por a color d'a corola.
Narziso flor de lis
Si
tornamos a blincar un milenio más, cal parar cuenta en os escritos d'os autors musulmans
d'a peninsula iberica. Por exemplo o anonimo d'un asayo botanico estudiato por
Miguel Asín Palacios (1943 / 1998). En el trobamos bellas espezis como "lidios":
-
Nanúfar: "Una mena de nanúfar, clamada lidio
y que ha tres espezies seguntes que a suya flor siga amariella dorata, azul u
roya..." (p. XXIX).
-
Lidio u matapollos (Iris spp.): El susan asumanyuni ['lidio azul zeleste']...
se clama en romanze, lilya... y en a
redolada de Toledo se conoxe como espata
[...] asinas mesmo se conoxe como "o arco iris", a causa d'as muitas
colors d'a suya flor" (p. 112). Beyemos aquí que susan e lilya, os dos
sinonimos con os que he prenzipiato, definen o lidio u matapollos, d'o chenero Iris. A espata, antiparte, ye o gladiolo (Gladyolus), con o que se fa un aire.
-
Azuzena: "Susan: ... en romanze
se clama córnibon". Asín
Palacios piensa que córnibon ye una
malfarchadura u grafía erronia d'o griego krínon
(p. 378).
En a
Edá Meya nos trobamos con dos fenomenos cuasi paralelos que ferán esbotar
garonas de tinta prebando d'esplicar o porqué d'os nombres d'os lidios. O
primero se fa ebidén con a publicazión por Isidoro de Sevilla d'as suyas Etimolochías. Se busca en os nombres os
sinnificatos primers, o suyo orichen e as suyas balors simbolicas. Se miran as
fuens clasicas, as analochías e se clasifica o mundo seguntes un orden debino.
Seguindo a García Mahiques:
"L'orichen
mitico d'os lidios blancos [azuzenas] s'esplica cuan Hercules, encara ninón,
tetaba en o seno de Hera, a suya pior enemiga. Asinas yera, seguntes se
creyeba, a condizión nezesaria ta que Hercules podese adquirir a inmortalidá;
mas ta plegar a isto calió recurrir a una estruzia: Hermes amanó o ninón ta os
peitos de Hera mientras ista dormiba. Cuan a diosa rebelló, lo abentó luen de
sí, pero ya yera prou tardi. A lei que fluyó d'o suyo peito dixó en o zielo una
estela: A Bía Lactia, e as chislas que estioron redamatas en a Tierra sembroron
o blanco lidio. San Isidoro esplica tamién que o nombre d'a flor le'n biene d'a
suya color leitosa, como si se dezise liclia."
(2014: 415).
L'orichen
mitolochico d'a esplicazión ye a fuen en a que mirar a etimolochía más acorde,
de liclia, lilium. E contina:
"Asinas
mesmo se diz que Benus, zelosa d'a esplendor d'ista flor, ficó en o zentro os
estambres, e un estilo desinforme, como si fuese un organo secsual de burro [seguntes
escribió o griego Nicandro de Colofón fa 22 sieglos] [...] A desafezión de
Venus enta ista flor ya ye siñal d'o sentiu simbolico que'n ha, ya que o lidio
blanco ye por eszelenzia a flor d'a Castidá, birtú que por tanto s'oposa a
l'amor luxurioso de Benus" (ib. 416).
No
ye claro que fuese desafezión sino refirme d'a cualidá fertilizadera propia d'a
diosa, manimenos a intenzión de Benus quedó amagada. O lidio blanco u azuzena será
o simbolo d'a castidá e d'a birchinidá, e ixe simbolo se desembolicará de mil
trazas dende os tiempos meyebals dica os contemporanios. A oloreta lo será d'a
buena fama, pues as obras d'os ombres, igual como os cuerpos, han una
particular color y olor, asinas, d'o corazón puro, d'o bulbo, naxerá o lidio,
añadindo a ra birtú a olor d'a buena fama (ib. 428). A Ilesia abusará d'iste
simbolo que aplicará á carradas de santos e santas, á Cristo, á os suyo pai, á o
Paradiso e, más que más, á ra Birchen; a eszena más común será a de
l'anunziazión da suya preñez misteriosa.
Anunziazión con una charra d'azuzenas. Robert Campin, 1410
No
siempre será fázil trobar a relazión entre sinnificatos, nombres e simbolos,
como siñala Javier Delgado:
"...cualsiquiera
que s'amane onestamén a identificar as plantas representatas en o arte
relichioso meyebal: en l'orichen d'a
suya presenzia están as parolas d'o Biello Testamén, e no siempre será fázil
saber qué parola yera a que millor traduziba l'orichinal ebreu u arameu, ni a
qué plantas reyalmén esisténs en tal puesto y tal epoca referita"
(2001:34).
Ixo
ha dato lugar a furas e continas disputas entre lingüistas, relichiosos e
istoriadors. En o caso que nos pertoca se troba un pleito secular en a
deseparazión d'as azuzenas u lidios blancos d'os lidios azuls u matapollos, de Lilium e Iris. Ta Javier Delgado:
"A
simbolochía de l'azuzena e a d'o lidio, relatibas amas á dos á ra secsualidá
femenina, estioron prou diferens. A d'o lidio [Iris] teneba más relazión con a fertilidá e l'erotismo encuadrato
en o matrimonio, que con a pureza propiamén dita u a birchinidá, (con a que
cosa teneban que beyer o lidio ni l'azuzena, pero á o que sí se'n alcorzó a
simbolochía más ampla d'ista con o paso d'os años e d'as batallas por a
definizión d'o dogma). Por ixo, tamién, os problemas deribatos de l'emplego
d'una planta u atra en epocas en as que se debatiba, e astí sin duda furamén,
sobre o misterio d'a Encarnazión. Azuzenas u lidios en a eszena de
l'Anunziazión pueden fer parar cuenta d'una postura concreta en o debate
teolochico [...] [D'o] perfume d'os lidios d'as legals esposas fértils, á ra
pudor d'as laszibas arpías y erinias. Pero a fegura d'o lidio, con tot, ye más
zerca d'a imachen erotica, mesmo francamén falica e prebocadera, que a candida
azuzena, y ixo se'n ira imponendo claramén. A unos güellos, prou que sí, que no
se pueden permitir o más menimo desbarre dotrinal. De feito, o lidio lo
trobamos en bels cuadros, amagando o secso d'una Eba rezián trobata en falta,
como o famoso de Hugo van der Goes [s. XV]". (2001: 38).


Dos obras de Hugo van der Goes (s. XV), en a primera Eba s'amaga con un lidio, en a segunda, un detalle d'a naxedura de Chesús, azuzenas royas con lidios, palometas (Aquilegia), brioletas (Viola) e crisantemos royos parixen traduzir que o pintor no gosaba prenunziase sobre os sinnos florals en un cuadro tan delicato, u por cuentra, que sabeba bien qué guiso simbolico yera parando.
En
istas, a monarquía franca dezidió emplegar a, dende allora, famosa "flor
de lis". Trigando un biello simbolo floral - anque bi ha autors que esfienden que no'n ye mica una flor - paralelo e concurrén con o de l'azuzena.
Un simbolo, a flor de lis - sinnificán - que se desepara d'o suyo sinnificato
orichinal, bella flor, una azuzena, un lidio, ya no se sabe, e se redefine
seguntes a imachen d'os reis que se quiere amostrar. Como diz Pastoureau:
"A
más gran parti d'os autors que han disertato sobre os orichens plasticos d'a
flor de lis son d'alcuerdo que no'n han guaire relazión con l'azuzena, pero
diberchen sobre si ye un lidio, una chinestra, o nanúfar u bella allaga preta;
u bien, ipotesis más estrabagáns - si en ye un tridén, una punda de sayeta, un
astral, mesmo un palomo u un sol. Son, creigo, debates sin suco, anque aigan
ocupato á os eruditos durante luengos dezenios. O esenzial ye parar cuenta que
se trata d'una fegura estilizata, bella flor u motiu bechetal, e que ista
fegura ha sito emplegata como tema ornamental u como atrebuto emblematico en
numbrosas soziedaz. Asinas, la trobamos igual sobre zelindros mesotopamicos,
baxorreliebes echipzios, puchers mizenicos, que sobre monedas galas, telas
sasanidas, bestius amerindios u en os "escudos" chaponeses. Por
cuentra, a sinnificazión simbolica d'ista flor difiere entre as culturas. Igual
ye simbolo de pureza u de birchinidá, que una fegura fértil e nutritiba u bien
una insignia de poder e soberanía. Tres dimensions simbolicas que fusionoron en
a flor de lis meyebal as cualidaz birchinal, fecundanta e soberana."
(2004: 111).

O rei Clovis e a flor de lis
Ta
Pastoureau mirar de determinar qué espezie natural representa a flor de lis ye
como charrar d'o secso d'os ánchels. A yo, manimenos sí que me intresa.
A
monarquía franca, que ye a que metió de moda a flor de lis, emplegó o simbolo
d'una flor que ya feban serbir os suyos debampasatos e lo chustificó con a
simbolochía cristiana d'a birchinidá. Un simbolo, primero en un siello reyal,
sin de colors, que en o sieglo XIII se concreta como flors doratas sobre fundo azul,
no blanca birchinal. Ixe dorato s'ha gosato identificar con Iris pseudoacorus, un lidio amariello u,
como dezimos por Salas, un "matapollos amarillo". Antiparte, se chugó
con tres flors de lis, adibindo cualidaz relichiosas como as tres bertuz u a
Trinidá. Tamién como simbolo charraire, d'os reis Louis (VI e VII, en o sieglo XII) por meyo d'a flor de Lis. Achunta o sinnificato de soberanía
"que fan serbir dende fa muito tiempo a mayor parti d'os reis
d'Ozidén" (Ib.: 115), con o simbolo mariano, d'a Birchen.
D'entre
as leyendas sobre l'orichen d'a flor de lis, a yo me fa goi una en espezial, a
d'a batalla de Vouillé, en l'año 507. Diz que o exerzito de rei franco Clodis
fue empentato por os bisigodos d'Alarico II enta ras marismas d'o riu Vienne.
Una zierba cruzó o riu por un rasal en o que'n eba muitos de lidios cualas benas
aduyaban á estabilizar as riberas e as marismas, marcando un terreno estable.
Aprobeitoron o siñal ta cruzar e redotar a os bisigodos. Como simbolo d'aquella
bitoria Clovis adotó a flor como emblema. Me cuaca porque os lidios plantatos
en os chardins asirios ya aguantaban o terreno, e ye o mesmo que se fa en os
semontanos dende siempre, meter "matapollos" en os marguinazos ta que
no s'esbalzen. U en o teito d'as casetas en o mon, como a de Pedromur en Salas
Altas (en facebook bi ha una foto bien bonica, de Pili Lisa).

O
trafuque entre Lilium e Iris, que creigo o más zentrato en o
debate d'a flor de lis, se puede mirar de aclarar bel poco, sin a intenzión de
sacar treslau. Bi ha artesanos que tenioron o detalle de fer representazions
entre o simbolico e o naturalista. D'as que he trobato, una bien endicatiba ye
una cuiraza punica trobada en Túnez e, segunrtes os espiertos, fustiata en o
sur d'Italia, entre os sieglos III e II AEC. Ye en o Museu Nazional d'o Bardo
en Túnez. Se beye una flor de lis con o que puede ser o bulbo d'a mata, o tallo
con fuellas, dos sepalos, dos petalos, dos estambres con 6 anteras, más un
elemento zentral dreito en o meyo. Se puede contimparar con a pintura d'una
azuzena de Carl Gruber (s. XIX). As azuzenas han 6 tepalos (sepalos e petalos
iguals en traza e color), os 3 superiors complementarios con os 3 inferiors. As
bractias d'o tallo solitarias, aplicatas; 6 estambres d'os que destacan as 6
anteras e un estilo que sobrepuya a flor, "estilo desinforme, como si
fuese un organo secsual de burro", obra suposata de Benus, a diosa de
l'amor e a fertilidá como ye debandito. A fegura de l'orfebre punico destaca
ixe estilo benusiano, as 6 anteras, os tepalos en dos pisos, as bractias d'o
tallo e l'asprura d'o bulbo, caldrá pensar pues que ye una azuzena. Antiparte,
o detalle d'as anteras se repite en muitos blasons, como en o escudo de
Florenzia.



Pero
ixo estió fa 23 sieglos e a monarquía franca ye meyabal. Viollet-le-Duc, por
exemplo, en o sieglo XIX preba d'esplicar a flor de lis dende o lidio:
"Si
presentamos ista flor [un lidio, Iris]
mirando de regularizar as suyas partis, obtenemos a fegura 10. As seis
dibisions d'a corola son beyibles en AA, BB, CC. Dos d'as tiras petaloides son
aparéns en D, a terzera cal que se trobe en o exe d'a flor. A espata ye en a E.
Dende ista fegura á l'ornamén conoxito baxo o nombre de flor de lis, no'n ba guaire" (1814-1879, t. 5: 498).
Por
zierto, en o sieglo XI o rei Garzía III de Pamplona, cazando turcazos con
falcón se metió en una espelunga e trobó una imachen d'a Birchen con un terrizo
d'azuzenas; dezidió fundar un monesterio, Sta. Mª la Real de Nájera e una d'as
primeras ordens que se conoxen, a Orden d'o Terrizo u d'a Charra, clamata
asinas por o rezipién d'as azuzenas que, en iste caso sí, son representatas
claramén. Más tardi, en 1413, dimpués d'o sitio de Balaguer, Fernando I d'Aragón
nombró caballers d'o terrizo a güeitanta caballers.
Orden d'o Terrizo u a Charreta
Continando
con as azuzenas, naxen en un tallo reuto como un tochet que ha resultato una
parti importán d'a suya iconografía e simbolismo. En a monarquía franca o zetro
- simbolo d'o poder, de soberanía - "flordelisato", por emplegar un
neolochismo franzés, un zetro rematato en una flor de lis, ye siñal reyal dende
o sieglo IX. Curioso ye o de Napolión I, rematato con una miniatura d'un rei en
o suyo trono que soxeta un chiquet zetro flordelisato.
Ixe
tocho d'azuzenas se troba en as representazions de Chusé, o pai de Cristo,
trasformato dende una fértil branca d'almendrera biblica en inozén tallo por
reinterpretazions teolochicas. E tamién, entre os muitos santos, ye atributo d'o
portugués Antonio de Padua. Por ixo, sin salir de Salas, a ra fusta con as
flors que surte d'a chunga u pitera (Agave
americana), de bels metros d'altaria, le'n dizen bara de san José. En Chabierregai, más finos, a bara de san José ye l'alfaña u changuil (Ligustrum vulgaris), e no s'esbarran
guaire, porque as suyas flors, en primabera, son as de millor oloreta
d'aquellos mons. De feito, en a bal de Mangueta á o changuil lo claman jazmín (Jasminum, 'chasmín', y en Biescas tiengo sentiu ta o chasmín
montesino, azuzena montesina). Antiparte,
o termino de bara de san Antonio, ye
reseñato ta l'azuzena mesma, que en Ansils sentí como palma de san Chusé. Tot ye un embolique de nombres, sinnificatos e
matas.

L'azuzena
u lidio blanco, Lilium candidum, como
ye debandito, ye flor forana común en chardins; d'o mesmo chenero medran en
istas redoladas dos espezies más, o martagón u azuzena de puerto (Lilium martagon) e o endemico martagón
amariello u azuzena amariella (Lilium
pyrenaicum), tamién conoxito como lidio montesino.
Os
lidios azuls e amariellos, d'o chenero
Iris, por o Semontano Sobrarbe, Ribagorza e Sobrarbe son matapollos, sin que
tienga sisquiera sospeita de l'orichen d'o nombre.
Como
se beye, o tema d'os lidios e as azuzenas ha dato muito d'escribir sieglo par
d'otro; en iste testo no más se'n ha prebato d'esbrusar-lo una miqueta.
Azuzena amariella
Asín
Palacios, M. (1998 (1943)) Glosario de
voces romances registradas por un botánico anónimo hispano-musulmán (siglos
XI-XII). Zaragoza, IFC, UNIZAR.
Chantraine,
P. (1968) Dictionnaire étymologique de la
Lange Grecque. Histoire des mots. T. I. Paris, Éditions Klincksieck.
Corriente,
F. (1999) Diccionario de arabismos y voces afines en iberorromance. Madrid,
Gredos.
Delgado,
Javier (2001) Jardín cerrado. Flora
escondida en la colegiata de Santa María de Borja. Zaragoza, Centro de
Estudios Borjanos, IFC.
Dioscórides,
P (1555) Pedacio Dioscorides Anazarbeo,
Acerca de la materia medicinal y de los venenos mortiferos, Traduzido de lengua
Griega en la vulgar castellana & illustrado con claras y substanciales
Annotationes, y con las figuras de innumerables plantas exquisitas y raras, por
el Doctor Andrés de Laguna, Médico de Iulio III. Pont. Max. Amberes, en
casa de Iuan Latio
García
Mahiques, R. (2014) Flora emblemática.
Aproximación descriptiva del código icónico. USA, Microform
Edition©ProQuest LLC.
Gómez,
S.M.V (2009) Espacio, Símbolo y Ritual en
la Arquitectura Paisajista Neoasiria. XII Jornadas, Interescuelas/Departamentos
de Historia. Departamento de Historia, Facultad de Humanidades y Centro
Regional de Bariloche. San Carlos de Bariloche, Universidad Nacional de
Comahue
Laurent,
A. (2014) El libro egipcio de los muertos.
ePub r1.0
http://www.archivodelafrontera.com/wp-content/uploads/2016/01/AN%C3%93NIMO-El-Libro-Egipcio-de-los-Muertos-1.pdf
Pastoureau,
M. (2004) Une histoire du Moyen Âge
occidental, Paris, Éditions du Seuil
Plinio
(1832) Histoire naturelle de Pline.
Traduction nouvelle par M. Ajasson de Grandsagne, Paris, C.L.F. Panckoucke.
Teofrasto
(1988) Historia de las plantas.
Madrid, Gredos
Viollet-le-Duc
(1854 - 1868) Dictionnaire raisonné de
l'arquitecture française du XIe au XVIe siécle. Paris, Veuve A. Morel et
Compagnie, Éditeurs
[i]
"[Lilium] ye amprato de bella luenga d'o Mediterranio oriental. Siga cual
siga o suyo orichen, se troba en copto hreri,
hUli, Echipto. !Jrr-t [...] bereber ilili
[...] cf. E. Benveniste, BSL 50, 1954, 43" (Chantraine, 1968: 629)