Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

14 dic 2013

Bixurdos ta ras tordas


Fa días que as fuellas campan por tierra, que a nieu las ha enronau y que o sol fuñidor las ha tornau a calentar. As selbas están escuras, pardas, no más bellas chislas de color roya se dixan beyer entre a naturaleza cutia de iste agüerro ya biello. D’as matas, as gabardas y as manzanetas de Manuel, d’os arbols os carrazos de bixurdos que penchan en o cabo d’as brancas. Son como repostes d’a selba; ta ras gabardas plegan as rabosas e os taxugos, ta ros bixurdos os paxaricos e as tordas.

Ye ra bixurdera árbol de selbas fredas d’o nuestro emisferio, dende Groenlandia dica Siberia, y en ixos países de chelo ibernal le fan buen aprezio siga ta mermeladas, ta anises u como lamíns montesinos. Aquí se troba por enzima d’os 1100 m de altitú e por ixo ye propio d’as bals perinencas, pero no en o suyo cobaxo ni en as solanas aflamatas.

Familia d’as rosázias, os lulos han buena cosa de bitamina C. Por iste país no he sentiu nunca que se lo minchen, pero seguro que más d’uno los abrá tastau. Manimenos, os mostallons u moxas, que son cuasi o mesmo, sí se gosaban minchar. O nombre zientifico d’a bixurdera ye Sorbus aucuparia, o d’a moxera, Sorbus aria.... e a zerollera Sorbus domestica. A zerollera ye bien parellana, os fruitos son pardos, como peretas; se cría por debaxo d’os 1250 m. en selbas de caxico e clima más u menos mediterránio, por ixo no se chunta con a bixordera.

O nombre de bixordera no pareix trobar-se dillá d’os Perineus, tanto os gascons como os aragoneses y parti d’os catalans. Bede ser parola biella pues en ha una ripa barians salitas d’a mesma radiz: abesurt, besurt, besurc, bichurdero, birolero, bichurdero, bixordera, fixordera, pixorrotera, buxortera, buxorrotera, buxordero, bisardero, bisortera... e fuera d’as nuestras güegas: bezurp, bisurp, bezurt, bisoèr, bediù, bisurt, bisuer, besur, besurc... En aragonés ozidental no se troba ista radiz, pero cal parar cuenta tamién en que ye una espezie menos común que en o resto d’o altoaragón. Cal parar cuenta porque en as redoladas meridionals en as que o árbol se fa raro os suyos nombres se farchan por contimparanza con atras espezies parellanas e más comúns, como a debandita zerollera u o fraxino. Asinas en a parti sur d’a mesma bal de Benás trobamos ‘freixe montesino’, y en as árias ozidentals, zeroldera de puerto, borde u de lobo; zerollera montesina en A Fueba, u o dato isolau de “serbal d’os pastores” que sentí a una presona de Bara, en a Sierra Guara.

Ista contimparazión ye común en todas as luengas europeyas debito a ras suyas fuellas pinnatas, compuestas de 11-17 foliolos – fuelletas – que farchan una fuella . Asinas, en castellano e franzés se diz zerollera d’os paxaros u d’os paxarers, y en muitas luengas chermanicas u d’o zentro, norte y este d’Europa denominazions compuestas con fraxino. En basco, fraxino de lupo – otsolizarra -. Un sinonimo franzés ye árbol d’as gribas, d’as tordas, pues os paxaros más apreziatos ta cazar en as bixorderas yeran as tordas. Un ombre de Oz afinaba más e me charraba que “os bichurdos les saben mui buenos a ras tordas papiblancas”. As tordas papiblancas u colleradas (Turdus torquatus) biben en selbas subalpinas e tascas con árbols sueltos, por enzima d’os 1500 m. Crían en as más alteras e fredas selbas d’Europa, en Escozia u en Escandinabia, e ye pues asoziata a os bixurdos.

Una parola aragonesa que da bel poco de chuego ye a chesa ‘alica’. Michel Desfayes (2004) en o suyo triballo sobre os nombres francoprobenzals d’as matas d’o cantón suizo de Valais, asozia o nombre franzés d’a moxera – ‘alisier’ – con una radiz griega álikos, sinificando ‘royo’, por os suyos fruitos. Adibe tamién a parola arrumana álic, ‘royisco’. Alisier manimenos se puede trobar tamién esplicato con etimos bien diferens, zeltas, chermanicas u mesmo ligures.

Pero bixordera/buxordero/besurt no ye fázil de relazionar con denguna atra denominazión. A más parellana poderba ser a piamontesa ‘pissra’ que se fa un aire con a tensina ‘pixorrotera’, pero pareix más una casoalidá que atra cosa. Casoalidá como a similitú entre ‘besur/buxordera’ e ‘sorbus’ fendo un parler à l’envers tan de moda en o parlache choben franzés (pour être chébran...): “sorbus/busor” u “serbier/bierser”... o caso ye chugar.

Bixordera ha dato bel toponimo como La Besurta, en o cabo d’a bal de Benás, que tamién se podreba escribir L’Abesurta, pues en ixa billa l’abre se clama ‘abesurt’. Ye un puesto de tascas e pinada negra en o cobaxo d’a Maladeta en o que se troban abesurts, torlles collerades, moixeres y albás, pabos montesins, farnuseres, anayons y chinchiperes negretes, montañers, esquiadors, raboses y garses, fauna antropica e antropofila ista zaguera que ta toz os puestos plega. Chunto a la Besurta, amagata entre os pins, a bonica Basa de l’Onso en a que fa tiempo no bi ha onso que pueda aturar con o barambán de chen que toz os días de l’año campan por a zona. De seguro que cuan n’eba d’onsos, se podeban trobar ta l’agüerro acochatos minchando anayons, refirmaus en o trallo d’os abesurts pretando-se os carrazos de fruitos, plenando bien a tripera antis de que plegue a soñera ibernal.

Zona d'a Besurta, Basa l'Onso, Paderna. Benás



4 nov 2013

A falaguera d'os sarrios





Nobiembre ye o mes d’a falaguera d’os sarrios. Se meten buquideros, o pelo curto e royisco d’o estiu s’amaga baxo lo d’ibierno, largo, preto e colorito. A parti zentral, o peito e as patas anteriors se meten escuras, contrastan con as ancas e o cuello clariscos. A cara repite o contraste, entre o cuello e a parti alta claras e un amplo antifaz escuro. Cuan s’encorren o clin se debanta e les fa parixer mes alters, mes grans.

A iste pelache se le clama en aragonés zentral baste u bastes, parola que tamién s’emplega como adxetibo, charrando de un sarrio con poco u muito baste. En as bals orientals se charra de ixarsos feixaus. O sentiu d’o adxetibo puede referir un estau más u menos intenso d’o zelo u falaguera, u o caráuter indibidual pues cada sarrio ha un diseño ibernal. Bi n’ha que no han bastes, claros, e otros que quedan foscos, sin contrastes.

As fembras tamién tendrán iste pelache pero más tardi que os masclos. A istos amás les crexe un “pinzel” de pelos en o pixallo, bien bistero. Cuan quieren acuriosar-sen e olorar bien ban pixando-se mientres se seguden ta un costau e ta l’atro conseguindo que o pinzel esparda a “colonia” por tot o pelello. A ulor ye talmén o millor sentito que gastan os sarrios, asinas que amás de pixasen enzima aprobeitan unas “orellas” planas que les crexen dezaga d’as de berdá en tiempo de falaguera. Son glandolas d’ulor, as restregan por matas y arbolez, chinebros u pinarros ta marcar o suyo territorio, puden a buco, como cal.

Animals cutios, que tasamén se pueden sentir, campan en iste mes por as tascas fendo un roñiu grau, baxo, como o de un maziello recostau en o fundo d’a barra escura de bel bar nueiturno, cuan beye una crabeta que sape no apercazará.

Os primers en mudasen d’ibierno son os chobens, dende os tres años. En que s’acotrazian marchan por a montaña a replegar crabas, a encorrer-sen t’alto e t’abaxo como si s’acabase o mundo. Más tardi irán os mayors, de entre seis u siete y diez u onze años más u menos. Istos pastoriarán crabadas más numbrosas a puro ser fuertes, como se gosa dezir. Os biellos, de doze años t’adebán no están pa malmeter reserbas, saldrán poco d’a selba e s’aconformarán con bel par de crabas, pensando más en pasar os fredos y en plegar a tastar a yerbeta berda d’a primabera; soniando con a siestra e o mandil tasamén s’aprezisarán en farchar un arén.

Ye en istas semanas cuan os cuernos d’os masclos, más rezios y ganchudos que os d’as fembras, triballan. A eszena ye siempre parellana, un sarrio enriste a otro, correndo dezaga d’el por tascas e peñas. Plegan ta un puesto en o que o primero s’ha enrallau e o segundo no puede fer ya cosa, allora cambean as tornas, o segundo acomete a o primero dica que lo dixan estar u se tornan a engarmar. Si lo que emburza corre más que o de debán mirará de ficar-le os cuernos entre as garras posteriors y clabar-le-ne en os collons, prebará de capar-lo con ixas punchigudas puntas en gancho. O normal ye que o debante en l’aire por a culera, sin enganchar. Otras begadas se nafran as orellas, que les quedan con osqueta, fenditas. Y otras más se pueden quedar trabaus. Una begata por Benás trobemos dos masclos con os cuernos de la uno clabatos en l’anca de la otro. Los soltemos; o acometedor marchó pero o ferito a la fin s’amortó. Por suerte o normal ye que a cosa se quede en un borguil de carreras.

Mientres un masclo caporal aguaita una buena crabada mirando de buquir con beluna d’a suya colla, otros mastos irán amanándo-se ta furtar-le bella fembra. Se produxe allora una carrera en a que o mainate marcha luen e bel sarrio espabilato que yera perén dentra en a crabada y se’n fote una. A lo que la otro torna a fayena ya ye feita.

Asinas pues pasan os sarrios iste mes de nobiembre en o que bienen os fredos e as primeras nieus. Os masclos gastan o saíno qu’eban acomulato en o estiu, as fembras lo alzan ta pasar o ibierno con o caloi crexendo en a suya matriquera. Cuan bienga o preto l’ibierno os masclos menos zereños reblarán e serbirán de chenta a rabosas e cluxigüesos.

Sobre a parola sarrio se’n ha escrito prou, por un regle prebando esplicar a suya etimolochía dende a referenzia linneana, Rupicapra pyrenaica. Asinas pueden leyer-se ipotesis que charran de una estrela que aberban en a fren, de que belan u dixan de belar (rebecar), u otras. Yo pienso dende fa tiempo que ta mirar de farchar una teoría a o respeutibe cal rechirar en as tacsonomías. Asinas puede leyer-se en a comunicazión sobre tacsonomías d’a fauna en aragonés d’a VI Trobada d’Estudios e Rechiras arredol d’a Luenga Aragonesa (Instituto de Estudios Altoaragoneses Uesca, 6,7 e 8 d’octubre de 2011). U en a d’a Primera reunión sobre el rebeco cantábrico y el sarrio pirenaico zelebrata en Benás en ixe mesmo año 2011. Como no más se publicón os resumens de ixa reunión, aprobeito ta ficar aquí a esposizión d’a comunicazión:

Os nombres populars d’o chenero Rupicapra: rebeco e sarrio. Una güellata dende l’Antropolochía 

Bi ha autors que esfienden que os sistemas clasificatorios son innatos en a espezie umana, que naxemos ya con os prerrequisitos ta clasificar as cosas, y de ista traza poder bochar-nos por o mundo como indibiduos e como poblazions.

Pero lo femos de trazas concretas, pues plegamos a ser presonas porque semos antis indibiduos enculturatos.

Una mena cultural de clasificar ye a linneana. Eredera d’as categorías discretas aristotelicas, refinata en a escuela positibista, clasifica as espezies en trestallos estancos que, dica no fa guaire, se podeban deseparar por a suya infertilidá interespezifica. Conforme a zenzia enanta imos parando cuenta que ista desixenzia clasificatoria no ye reyal, e que os lions se pueden ibridar con os tigres, os bisons con as bacas... se recurre a ra chenetica e se torna ta ra morfolochía, as espezies se fan subespezies, as bariedaz espezies, os cheneros bailan. Tot isto ye una muestra de que os sistemas clasificatorios e a reyalidá no siempre ban de conchunta, u como s’esfiende dende o relatibismo cultural, que a reyalidá depende d’a cultura que mira.

As culturas clamatas populars tienen os suyos propios sistemas clasificatorios. Bi ha autors que alazetan istos sistemas en a estensión d’a clasificazión sozial, con o totemismo u o animismo como exemplos, otros lo fan en referenzia a o cuerpo, como o tarabidato clasificatorio d’os bexetals en aragonés, ezetra. Con tot, o que no ha nombre no esiste, e o que si que’n tiene leba con el una carga cultural metaforica, e ixo tiene efeutos inmediatos cuan toca chestionar as espezies. A mente no opera con informazión, referenzias, sino con sinificatos, sentitos.

En o caso d’os ungulatos isto ye tamién asinas. Una d’as razons por as que tubo tanta importanzia o acotole d’a subespezie perinenca d’o bucardo fue chustamén que iste teneba nombre propio e sallenza cultural, simbolica. No pasa o mesmo con espezies como a cholibeta de Tengmalm, a raneta roya u a paxarela Erebia gorgone que amás s’alueñan en a escala filochenetica que marca o nuestro antropozentrismo proteutor.

Talmén en istos tiempos estén acotolando-se posibles subespezies como o zierbo monegrino, animals que como no tiene identidá propia no parixen preocupar a ra soziedá.

Un efeuto curioso d’a coabitazión de dibersos sistemas clasificatorios ye o trespaso d’informazión entre ellos: a biolochía dezide, agora, que o sarrio d’o Cantabrico, o d’o Perineu e o d’os Alpes son espezies u subespezies diferens, e por ixo se rechira en os nomenclators locals os nombres populars que s’achustan a ixa nueba reyalidá: rebeco ta parva, sarrio ta pyrenaica, gamuza ta rupicapra. Pero iste achuste no ye reyal. Por exemplo, gamuza nunca no ha nombrato a un exemplar d’o chenero Rupicapra, sino a un subproduto descontestualizato d’o mesmo, o suyo pelello.

Isto produxe de rebote que otra disziplina, a filolochía, que aspira a ras miels positibistas, apañe os suyos dizionarios e nos enforme de istas nobedaz tacsonomicas. Una begata reordenato ro tarabidato clasificatorio os mesmos filologos se meten en o quefer d’esplicar-lo, de buscar os orichens d’as parolas. E de astí surten tesis curiosas, como a que esplica a parola sarrio dende a parola basca ta estrel, e tantas otras.

Pero as tacsonomías comuns no se farchan seguntes o ideyal linneano, sino arredol de prototipos, en clasificazions politeticas como en una baga de fibras, u mesmo baxo a loxica difusa en a que un feito e o suyo contrario pueden trobar-sen a o mesmo tiempo. En o caso d’o sarrio, o prototipo dende o que se organiza o campo lecsico ye relatibamén senzillo de trobar: a espezie se gosa definir como una crapa chicota, a fembra se clama crapa u craba, as crías crapitos, crabitos u crabidos, o rabaño, crabada, tanto que muitos pastors perinencos esfienden os cruzes fértils entre crapas e sarrios, Corominas por a suya parti replega “cabra fera” para el isard en catalán. Si miramos en o resto de luengas euroasiaticas d’os países do biben espezies d’o chenero Rupicapra o resultato ye parellano: en persa, mazedonio, polaco, rumano, serbio, armenio, croata, turco u eslobaco a traduzión d’o nombre se relaziona con crapa. Otras luengas como o alemán, igual como o franzés, aragonés u catalán han a crapa en os suyos deribatos, fembras, masclos, rabaños u crías.

Luego si queremos saper a razón de istos nombres nos cal saper as denominazions d’as diferens espezies de crapas en as zonas en as que bibe o chenero Rupicapra: o bucardo ye o primer candidato ebidén. En iste caso, e con más clareza, os suyos nombres remiten a crapa. Ta o sinonimo aragonés “erco” amás se pueden trobar relazions con otro animal, o alze, cualo nombre orixinario fa referenzia a una mena de zierbo.

Pero encara bi ha otra crapa, a “crapeta”, capreolus, o cabirol u cuerzo. As coinzidenzias entre as dos crapas chicotas: sarrio e cuerzo son más intresans. En ruso se clama serna a o sarrio, parola que en polaco (sarna), serbio, checo, croata, eslobaco, eslobeno, mazedonio (srna) y bolgaro (surna), sirbe ta o cuerzo. En un dizionario ruso de prenzipios d’o XIX, amás de ta o sarrio, serna se da como nombre ta o paleto, o que antimás nos remera que a palabra castellana, gamo, tiene a misma radiz que l’alemana, eslobena, franzesa, italiana, maltesa, polaca u ucraniana ta o sarrio: gam (zam, cam), anque en os tres zaguers casos talmén siga una estensión d’o nombre d’o pelello. En oczitán por a suya parti se troba usarns en el s. XIV e isarn en el XVII.

Ta rematar de tancar as relazions hemos a denominazión ongara d’o sarrio: zerge (‘sergue’/’sargue’)), siendo que a luenga ongara pertenexe a una familia no indoeuropeya, chunto con o estonio e o finés, a diferenzia de todas as nombratas dica agora (o que no demuestra cosa en l’aria lecsica concreta). Se’n da pues una estensión d’a radiz SAR- ta denominar animals que se definen como crapas montesinas chicotas – Rupicapra e Capreolus – dende os Perineus dica o Caucaso, con un parentesis en os Alpes do trobamos a radiz GAM- ta Rupicapra.

As prebas de relazión entre istos nombres e os de otras espezies, como o zierbo, o alze, o paleto u a güella no amuestran correlazions de intrés. D’a suya relazión con bediellos, bacas u toros tampó no, o que fa dudar d’as etimolochías proposatas ta ras parolas rebezu, rebeco.

Como se bei, o conoximén d’as tacsonomías populars ye intresán cuan toca buscar os orixens e as relazions d’os nombres comuns. Y lo emplego de ixos mesmos nombres influye cuan cal chestionar una espezie, primero porque as dezisions se toman en entornos culturals en os que as espezies afeutadas han un grau de sallenza concreto que conleba informazión obxetiba e tamién simbolica, sin que siga posible abogar-las, deseparar-las. A reyalidá se farcha arredol de referenzias e sentitos, anque as primeras están condizionatas por os segundos. No podemos quedar-nos en a referenzia (Rupicapra pyrenaica), sin parar cuenta d’o sentito (sarrio, isard, rebeco).

Un dato autual, que o sarrio tienga una importán sallenza cultural en o Alto Aragón produxe que muitos ziudadans creigan que ye una espezie protexita, no entienden que se pueda cazar. Una sallenza platera antiparte si paramos cuenta en a conserbazión d’o suyo nombre aragonés fren a o castellano.”

En resumen, que a parola sarrio estarba emparentata con as correspondiens d’Europa oriental ta ro sarrio e ta ro cuerzo, dica o Caucaso. Custión ista que a ros mascos con falaguera que güei s’encorren baxo ra plebia y a nieu, igual se les tiene.

Masclo sin guaire baste, en os mons de Pandicosa



Vidaller Tricas, Rafel (2011) “Los nombres populares del género Rupicapra: Rebeco y Sarrio”, en Pirineos Volumen 166. Chaca (Uesca) Instituto Pirenaico de Ecología – CSIC.

13 sept 2013

Té de ralla, té de tasca


 
A replega d’o té de roca se fa entre as birchens de agosto e setiembre (15.VIII – 08.IX) en tiempo de bendemas, u asinas lo aprendié en casa mía. En iste 2013 biene tot una mica más tardi e podemos estirar a cullita mientres que remata o berano e prenzipia l'agüerro. O d’a foto lo replegué o doze de setiembre en a bal de Tena.

O té de roca u ralla – Chiliademus saxatilis – antis conoxito como Jasonia glutinosa e antismás como Erigeron glutinosum, Jasonia saxatilis, Inula saxatilis, Myriademus... ye o más común d’os tés montesinos. Se troba en as rallas solaneras de tot o país e dillá en Oczitania, este d’a Peninsula Iberica, Balears e norte d’Africa. Ye una planteta mostosa (glutinosa) cualas fuellas destilan un té fino que fa onra más que más pa o mal de tripas e como dixestibo. En aragonés ha bels apellitos más, como té de peña, de monte u de Gratal. En castellano se conoxe como té de Aragón.

Bella begada o suyo nombre, té de roca, se trespasa a l’otro té canonico, Sideritis hyssopifolia, que tamién se nombra como té de glera, de pastor, de puerto, de tasca, rastrero, amarillo, blanco u fino, por exemplo. Iste ye más montañés, cunde por as tascas e puertos perinencos dica os 2700 m. No se parixe guaire a o té de roca; se aprobeitan as capezas de floretas amariellas más que as fuellas. Ye mata propia d’as montañas d’o zentro e sur d’Europa, dende os Alpes ozidentals dica os mons cantabricos. O suyo emplego cheneral ha feito que a replega siga regulata en as montañas de Castilla Leon y en as de Franzia, en as que no más se puede replegar una zarpada u meya mosta, que ye ro mesmo.

Té de tasca, Sideritis hyssopifolia
Como en o caso de l’arnica bi ha más espezies conoxitas como “té”, asinas:

Lithospermum officinale, Lythrum salicaria, Jasonia tuberosa, Chenopodium ambrosioides, Nepeta nepetella, Cruciata glabra, Hypericum perforatum, Sideritis linearifolia, Inula conyza, Satureja montana, Thymus pulegioides, Achillea millefolium, Meum athamanticum, Armeria spp., Galium verum, Melissa officinalis e Phlomis lychnitis (Vidaller, 2004). A ras que podemos adibir: Paronychia kapela, Hyssopus officinalis, Saxifraga moschata, Thymus praecox, Armeria gr. alpina e talmén Teucrium pyrenaicum (Vidaller, 2010).

No siempre son nombres locals deseparatos, sino tacsonomías en as que o té fa de ran clasificador, de ran 3 (Vidaller, 2005). Asinas en Yesero se conoxen o té amarillo (Sideritis hyssopifolia),o  té fino (Saxifraga moschata), o te morau u basto (Nepeta nepetella), o te d’a peña (Sideritis de raza chica) e o té negro (Teucrium pyrenaicum?), serbindo de prototipo, de té sin d’apellitos (u si se le mete ‘amarillo’ ye ta deseparar-lo en contesto), o Sideritis debandito (Vidaller, 2010).

A parola té ye de orixen chino igual que a portuguesa cha, que ye como se prenunzia en chino o que nosotros dezimos ‘te’. Fa referenzia a ra mata Camellia sinensis, antis Thea sinensis u siga, té d’a China. Cómo ixa parola ha plegato a nombrar espezies europeyas ye embolicato.

A primera notizia que he trobato de Chiliademus saxatilis como té en Aragón ye de Willkon & Lange en 1870 cuan espezifican que ixe ye o suyo nombre popular en iste país. Seguramén o dato ye de o suyo compai de quefers Francisco Loscos, que en o Tratado de Plantas de Aragón (1876-7) reseña tamién o mesmo sustantibo. Asso, zien años antis, sisquiera nombraba ista espezie, e de Sideritis hyssopifolia no más deziba que ye “planta foetida” (Asso, 1779). Se repite asinas o dito ta ra arnica, cualo emplego "unibersal" ye istoria moderna (Vidaller, 2012).

O mesmo pasa en Franzia en do trobamos denominazions a primers d’o sieglo XIX como "vergerette glutineuse" (treslazión de Erigerum glutinosum, uno d’os sinonimos d’o té de roca), u "crapaudine à feuilles d’hysope" ta Sideritis hyssopifolia (dende o cabo d’o sieglo dezigüeito dica güei). Manimenos, un sieglo más tardi bienen asabelas matas de “the” en as diferens luengas d’a republica. Como exemplo, a flora popular de Savoia traye: thé de bois, du nord, de montagne, des Alpes, du Méxique, d’Espagne, suisse, de France, de Pralognan, de Chine, d’Anserine, de Gréce, sacré, de Siberie, des Mongols, des fôrets, des Vosges, du Mont-Cenis, d’Europe, du Nord, blanc, des jesuites... De l’oregano diz: “bellas presonas fan ixecar as fuellas e as sumidaz floritas e as meten en potes ermeticamén. Ye un té que Linné empondera e que remplaza a o té de China”, d’a betronica (Veronica officinalis): “Fréderic Hoffman a proposato remplazar o té de China por ista mata...” (Constantin & Gave, 1908). Antiparte, a parola té estira o suyo senificato ta infusión, e asinas puede leyer-se “infusion théiforme”, “infusions en guise de thé” (Toussant, 1906) u o conzeuto “thé suisse”, que ye una infusión parata con muitas flors diferens que ganó fama comerzial por o continén (Savoy, 1900).

D. José Pardo Sastrón (1895) escribe: “O lumero de Tés ye infinito. Cada país, por no dezir cada lugar, ha o suyo. Y por un regular cada lugar empondera o suyo como si fuese o millor de toz (...) O nuestro Té, Té de Aragón o Té de las Peñas, Té basto como dizen beluns, ye a Jasonia glutinosa ( = Chiliademus saxatilis), e o suyo nombre ye prou bulgarizato ta que siga fázilmén comprendito cualsiquiera que pida Té de Aragón. E se prefiere, en muitos casos azertadamén, a o Té forano. En o país d’a Salbia y d’o Té de Aragón bien podemos pasar sin yerbas foranas, sigan de China, sigan de ixas que nos trayen bellas aus de paso en bonicos cañutos, e pregonan que son yerbas de Suiza, d’os Alpes, ezetra, y que sin dembargo asabelo de do serán. (...) S’emplega en tot Aragón en infusión teiforme. A parti que s’emplega son as fuellas que naturalmén cal cullir antis de que se farchen as flors. (...) Ye prou cheneralizato o suyo emplego asinas entre o bulgo como entre os ombres de zenzia. Entre as chens d’os lugars e d’as ziudaz (...) Tiene pues o suyo intrés, ye comoda e fázil a sustituzión d’o Té chino por o que ofrexen as peñas de Aragón ambute, e ye bulgar mata en otras probinzias de España, encara que no le fayan aprezio como cal. Presonas bi n’ha que fan serbir cutianamén atra espezie prou parellana, a Jasonia tuberosa D.C. e pareix que con buen resultato...” (Pardo Sastrón, 1895, pp. 194-197). En otro puesto d’a obra siñala “Prou emplegato o cozimiento de ista mata, más que más dimpués d’as chentas en cuentas de café u té” (p. 109).

Té de tierra, Jasonia tuberosa
  Amás de fer as bezes d’o té chino, u d’emplegar-se como dixestibo, en Ansils – bal de Benás - e a meyaus d’ixe sieglo trobamos a rezeta de “erco mechado con té de roca” (Español Fauquié, 1997, p 36). O erco u bucardo s’acotoló en ixa bal entre os sieglos XIX e XX.

A istoria economica d’o té chino, seguntes cuenta Eric R. Wolf (2000)  prezipia en o sieglo VIII cuan o estau chino le’n mete contrebuzions. Os portugueses serban os primers en parar cuenta d’a yerba e os olandeses os que trayen o articlo ta Europa, en o sieglo XVII. Un articlo ecsotico, de luxo, que ascape fa carrera en Olanda e Franzia. En o cabo d’ixe sieglo fue bebida d’os roldes cortesanos angleses: en 1664 importón bel poco menos de un kilo dende China, en 1785 arredol de 14 toneladas, d’as que a metá yeran de contrabando. Os impuestos sobre o té chustamén lebón a uno d’os primers episodios d’a independenzia d’os Estatos Unitos, en Bostón, prou conoxito.

Té que se bosaba en plata en o que bel autor baltizó como a “emorraxia cronica” de plata dende Europa enta China. En o primer cuarto d’o sieglo XVIII o té fue o primer articlo de importazión entre angleses e chinos. Iste negozio tubo importans consecuenzias en o comerzio mundial. Tamién dende o costau antropolochico. Por exemplo, ta poder tirar adebán os cultibos de té en Zeilán en ixos tiempos se lebón tamils d’o sur d’a India que no fa guaires años yeran un millón fren a os dos millons de singaleses kandianos, con enfrontinamientos debitos a esferenzias lingüisticas, relichiosas y economicas (tamils de luenga drabidiana, indús, proletarios, singaleses de luenga indoeuropeya, budistas, cultibadors).

A popularizazión d’o costumbre de tomar té se da por una copia u emulazión d’as clases dominans, mainates, por parrti d’as dominatas. Clases dominatas que por manca de diners se tornan ta ros recursos locals, combertindo yerbas medezinals en “té”. Pero no sólo, bi ha una segunda bía de dentrada d’o costumbre.

A importazión masiba de estimulans en o cabo d’o sieglo XIX (café, té, cacau, zucre, tabaco, opio...) enta ras zonas industrials ha sito definita por bels autors como “A Gran Empenta Estimulán”. Wolf reculle a teoría de que proporzionaban enerchía inmediata en un periodo en o que se pidió a o cuerpo umano un triballo más intenso e prolargato, ebitando os problemas que leba a inchesta de alcofol – chinebra, ron... -. Por ixo, a “ora d’o té” u o descanso ta o café cuadraban millor en a planificazión d’o treballo industrial, dintro de una reforma cheneral d’as pautas de consumo. Asinas “a empresa europeya acumuló firmes estalbios pues proporzionaba alimentos e sustitutos de baxo pre a ras clases treballaderas” (Minz, zitato por Wolf, 2000, p. 403). No debió ser guaire difízil amás porque yera un costumbre d’as elites aristocraticas “bendito” a os proletarios con a suya carga simbolica.

O cambeo no fue radical, Wolf ya diz que a chinebra e o ron continón consumíndo-se, y Bourdieu (2012), en o suyo analís d’a distinzión, elaborato sobre encuestas feitas en Franzia en o terzer cuarto d’o sieglo XX, reconoxe que o té ye una “bebida tipicamén burguesa e femenina”, que no más toma en o desayuno o 3% d’os obrers e o 0% d’os labradors, por o 27% d’os burgueses (Bourdieu, 2012, p. 453). Ha abito pues un biache de ida e torna entre o sieglo XIX e o XX; en o diezinueu s’emula a os burgueses, mientres que en o bente a balor simbolica decaye e o costumbre con ella.

O% d’os agricultors porque beber té ye primero cosa de ricos e luego de zonas urbanas, no pas d’o mundo rural, como se deduz d’os datos debanditos, a os que se podeban sumar os habitus de clase dominata alazetatos en a birilidá masculina como a define o propio Bourdieu en o libro reseñato; a fuerza ye o unico recurso esclusibo de ista clase, sin capital economico, cultural ni sozial (sozial que pueda fer onra ta puyar de categoría). Asinas lo he puesto comprebar en numbrosas encuestas de campo: por un regle o té ye cosa de mullers, no pas de ombres que aborrezen “ixas auguas bullidas” que a la fin se beyen como augua calién, luen d’o anís reconfortadero, marca de birilidá. “En materia de alimentazión, as clases populars (e más os ombres que as mullers) se oponen a ras otras clases, d’a mesma traza que os ombres se oponen a ras mullers” (Bourdieu, 2012, p. 452). Por ixo mesmo, dica no fa muito tiempo pedir un té en cualsiquier bar de Aragón yera – y encara ye en bels puestos marcatos por o “masclo” – un mena de ofensa, más que más si o que pediba yera ombre, ofensa respondida con sorna e una bolseta de té ranzio mercata o día que se ubrió o local, sulsida y emporcada dimpués de años enzima d’a cafetera, debaxo d’as botellas de anís e cognac, asperando que un pijaito de ziudá manflorito tenese os “güebos” de pedir-ne. Ya no semos en os tiempos de Pardo Sastrón en os que yera moda pedir un té de Aragón (Encara que ya prenzipia a ser posible pedir no ya un té, sino un té berde, royo, negro, de chasmín... en muitas cafeterías d’o país en as que a clientela y a barra tienen mullers).

Asinas pues, o té plega ta o mundo rural como bebida de ricos e más tardi como costumbre de zonas industrials, urbanas, como bebida d’a “modernidá”. O mundo rural responde asimilando o costumbre y alportando os sustitutos; en cuentas de té de China se imbentan os tés de Aragón, Europa, Suiza, d’os Bosgos, Siberia, d’os mongols... que no cal bosar con a plata que s’empochaban os chinos. O curioso d’o caso ye que mientres o té chino ye estimulán, os tés locals son medezinals recombertitos. A unica traza de fer serbir o té de roca como sustituto de una bebida “fuerte”, de masclos, ye ficando-lo en o anís de arañons, como se fa en bel lugar d’o Biello Aragón, u como fan en a alpina Saboya, o liqueur d’hysope (con o té de tasca, Sideritis hyssopifolia. Más enta Probenza lo fan con Hyssopus officinalis, conoxito en a Plana Uesca como té de cantera). Se copia o simbolo, a traza, pero no pas o fundo porque se trata de una custión sozial (1).

Aragón, como país rural, repite iste tarabidato, e a parola té cubilla una ripa de matas que talmén teneban antis otros nombres populars y emplegos más restrinchitos, d’os que ye difízil pleguemos nunca a saper cosa. Tamién puede ser que en bels casos se trate de nuebas infusions sobre espezies que no s’emplegaban antis, como pasó con os sustitutos d’o tabaco, otro d’os produtos estimulans que nombraba Wolf; se’n han fumato dezenas d’espezies bexetals, dende a petiquera a o tremonzillo, dende as fuellas de noguera a ra camamila, y en toz os casos se trata de emplegos nuebos benitos de ixa epoca en a que o comerzio entrenazional probeyó a os mercaus de nuebos costumbres, primero ecsoticos, luego d’a elite e más tardi d’as capas populars. Con un biache paralelo dende o urbano enta o rural.

Talmén por ixe rol d’emulazión d’a cultura urbana a mesma definizión d’o té, “de roca” no pertenexca a ra nuestra luenga sino a ra luenga d’os dominans. 

(1) “Á diferenzia d’a perspeutiba que a begatas se clama “cognitiba” e que, tanto en a suya traza etnolochica (antropolochía estrutural, etnozienzia, etnosemantica, etnobotanica, ezera) como en a suya traza soziolochica (interazionismo, etnometodolochía), inora a custión d’a chenesis d’os tarabidatos mentals e d’as clasificazions, a zienzia sozial se interroga sobre a relazión entre os prenzipios de dibisión e as dibisions sozials (entre as chenerazions, os secsos (sic), ezetra) que costituyen o suyo alazet, e sobre as bariazions d’o emplego que se fa de ixos prenzipios seguntes a posizión ocupata en as distribuzions (custions todas ellas que desixen o recurso a ra estadistica)” (Bourdieu, 2012, pp. 551). He prentendito aquí seguir o bayo de Bourdieu recurrindo a ra metodolochía cualitatiba más que a ra cuantitatiba que iste autor “desixe”, pues no beigo que la una tire a ra otra. 

Bibliografía:


BOURDIEU, Pierre (2012) La Distinción. Criterios y bases sociales del gusto.Madrid, Santillana ediciones generales
CONSTANTIN, A. & GAVE, P (1908) Flore poulaire de la Savoia. Annecy. Imprimerie J. Abry.
ESPAÑOL FAUQUIÉ, José (1997). En la olla. Recetario antiguo y moderno. Cuadernos de Anciles nº 7. Guayén (Benás) Asociación Guayente.
JORDÁN DE ASSO Y DEL RÍO, Ignacio (1779) Synopsis stirpium indigenarum aragoniae. Massiliae.
LOSCOS, Francisco (1876-7) Tratado de Plantas de Aragón. Madrid. Semanario Framacéutico (Ed facsimil (1986) Instituto de Estudios Turolenses)
PARDO SASTRÓN, José (1895) Catálogo o enumeración de las plantas de Torrecilla de Alcañiz así espontáneas como cultivadas. Zaragoza, Tip. De E. Casañal y Compª. Ed. facsímil Instituto de Estudios Turolenses, CEB, Ayto Torrecilla de Alcañiz (1995).
SAVOY, Hubert P.C. (1900) Essai de flore romande. Fribourg. Imprimerie  Fragnerie Fréres
TOUSSANT (1906) Étude étymologique sur les flores normande e parisienne. Rouen. Imprimerie Lecerf fils.
VIDALLER TRICAS, Rafel (2012)  http://chiretademarisco.blogspot.com.es/2012/08/de-arnica-e-arnicas.html
VIDALLER TRICAS, Rafel (2004) Libro d’as Matas y os animals. Zaragoza, Consejo de Protección de la Naturaleza de Aragón.
VIDALLER TRICAS, Rafel (2010) Encuestas de Lecsico Natural (2005-2010) en Luenga & Fablas lº 14. Uesca, Publicazions d’o Consello d’a Fabala Aragonesa.
VIDALLER TRICAS, Rafel (2005) O mundo becheta en aragonés: Tacsonomía, en Alazet, 17. pp. 215-237. Uesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses.
WILLKOM, M & LANGE, J. (1870) Florae hispanicae Vol. II. Stuttgartiae.
WOLF, Eric R. (2000) Europa y la gente sin historia. México D.F. Fondo de cultura económica.




23 ago 2013

De guernizes, cholas e grallas




Que pueden ser o mesmo u no. Gralla ye una parola chenerica que culle bellas espezies de aus negras, meyanas que por un regular s’entiende son d’a familia d’os cuerbos. Cuerbo manimenos no ye parola chenerica pues se fa serbir ta una sola espezie, u o que os informadors entienden como una sola, encara que puedan ser dos espezies linneanas, o cuerbo e a cuerbeta (Corvus corax, Corvus corone). S’esferenzia porque no ye au meyana sino gran. Cuerbo ye un prototipo de aus negras e agudas que no gosan minchar-se, gralla tamién ye prototipo pero no bi ha “una” gralla, bi n’ha más, a de cuello zenisoso, a de bieco amarillo, a de patas royas... todas meyanas e negras.

Cuerbeta sirbe de ñudo entre os cuerbos e as grallas, pues igual se puede sentir por exemplo cuerbeta de patas royas que gralla de patas royas ta ra chola, Pyrrhocorax pyrrhocorax. Ye talmén a preba de que as grallas son una mena de cuerbos. Antiparte, en os dizionarios biellos biene corbatiella, con a mesma ideya.

Dintro d’as grallas trobamos cuatro espezies, dos de bieco e patas negras e dos coloritas. D’as negras la una ye Corvus corone, tamién se conoxe como cuerbeta e mesmo como cuerba, pues ye igual que o cuerbo pero bel poco más chica. Otra gralla negra ye Corvus monedula, sin dembargo en bels puestos la deseparan como gralla blanca, de cabeza clara u de nuca zenisosa, pues ye más clarisca por dezaga d’a capeza, tamién gralla chica, porque ye meyaneta, no gran. Ista no puya guaire por a montaña, ye más de Tierra Plana.

As grallas de patas e bieco colorito son dos, as dos que me intresan agora. Y as más conoxitas en a montaña altoaragonesa. Han un bieco fino, royo en o caso d’a chola – Pyrrhocorax pyrrhocorax – amariello e más curto en a chola guerniz d'a foto – Pyrrhocorax graculus -, graculus, parola latino ye chustamén en l’orixen d’a nuestra “gralla”. En Monegros he puesto sentir cuerbeta de pata roya pa ra primera, un au que anque puya por as montañas altas se puede trobar por tot o país, dende a depresión d’o Ebro dica ras cordeleras d’o norte e d’o sur. Asinas mesmo en a bal de Benás corbasina, como se charrará más adebán.

A chola guerniz ye netamén montañesa, a trobamos en os altos Perineus, dende os que baxan cuan fa mal orache: “Les gralles per la ribera, u plluch u nebera” dizen en Benás, “As grallas en a ribera, fredo en a rallera” de L’Aínsa. Bibe tamién en a cordelera Cantabrica, en os Alpes, en Corzega, Caucaso e montañas enta debán dica o Imalaya. En castellano, no ye claro ta qué espezie pero en un singular que fa pensar en Corvus corone: “Cuando el grajo vuela bajo hace un frio del carajo”, equibalén a o probenzal Quand la Graio passo bas, souto l’alo adus lou glas; quand passo aut, porto la caud (Cuan a gralla pasa baxa, baxo l’ala traye o chelo, cuan pasa alta, traye a calor).

Ista omonimia entre espezies ye común en muitas luengas. En franzés se gosa clamar choucas a ras grallas aragonesas, encara que a norma charra de crave ta ra chola e chocard ta ra guerniz. En italiano as dos son graccios, en gascón amás de atros emplegan agraùla, en Asturies grallas, tamién en portugués u catalán. O choucas franzés, se tiene como onomatopeya deribata d’o zelta ºkawa, que dareba o anglés chough (“chuff”) e l’olandés kauw. Parolas amanatas son o debandito chocard (guerniz), a chola aragonesa, choia gallega, chova castellana, cioara rumana, chàbe biarnesa, ciàves, ciòj, ciòja piemontesa...

Tornando ta l’aragonés, en o Libro d’o Trasoro, d’o sieglo XIV ya biene a parola gralla, chunto con “cornella” se suposa que referindo a Corvus corone e/u Corvus frugilebus, ista zaguera atra gralla que de cabo cuan se dixa beyer por os semontanos ta l'ibierno:

De la cornella o gralla

Cornella es una au de luenga bida de que los antigos dizen que ella debina las cosas que a los omnes deben esdebenir e lo muestra por encontrar e por otras muitas demostraziones tanto que si el sabe la maestría el se puede bien aperzebir de las cosas que'l deben esdebenir e foyr d’ellas. E asi mismo por ella puet conoxer cuando la plubia debe estar e de esto se puede omne aperzebir por que ella crida sobén e crebanta sus bozes. E ama tanto sus fillos que grant tiempo depués que ellos son naxidos del nido los sigue todos dias con el cebo que ella les da sobén e a menudo.

Ye curioso porque o testo orixinal charra d’a “cornaille”, mientres que o aragonés, chunto con “cornella” mete “gralla”, parola más común, ta aclarar-ne.

“Cornella” debió ser parola culta emplegata por exemplo en eraldica. Asinas, en o escudo d’a familia Cornell aparixen una colla grallas seguindo o costumbre de asoziar apellitos a animals aiga u no relazión dreita. En iste caso pareix que Cornell benirba de o nombre latino Cornelius, no de l’au. Bella cosa parellana pasa en o país anglés de Cornouailles, en do se diz d'o rei Arturo que cuan morió, en una baralla, pasó a suya alma ta una chola. Por ixo han as patas e o bieco royos, remerando a muerte d’o rei, e por ixo da mala suerte matar-ne. Royo de sangre que ta otros ye siñal d’o costumbre suposato que tendreba a chola de lebar palletas enzendidas, escaburnos u calibo ta ras casas e pretar-les fuego. Amás de furtar cataticos por as cambras. Mala fama...

O nombre de gralla ye mui común y espardito en aragonés e plega asobén a ra toponimia, con as conoxitas gralleras, inflas, foratos, espelungas en as que gosan criar as grallas d’o chenero Pyrrhocorax. Manimenos, bi ha puestos en os que chunto con o toponimo grallera e o emplego de gralla trobamos a parola chola, más espezifica ta iste chenero, e guerniz u guerriz, onomatopeya que gosa achustar-se ta Pyrrhocorax graculus, pero que tamién se puede sentir ta ra chola.

Yo lo beigo como una nezesidá tacsonomica, de deseparar as grallas, istas dos grallas, d’a colla d’os cuerbos. En biarnés se diz: Lo qui minja agaça e gastornéth que pòt minjar de tot ausèth, “o que mincha garza e tordo olibero puede minchar cualsiquier paxaro”, una traza de deseparar a chen “normal” d’a chen rara seguntes os suyos costumbres. Seguindo a Charles Galtier (1) cuan charra d’as aus en Probenza:

Isto nos leba a considerar que a clasificazión d’os paxaros (e atros animals) en “buenos” u en “malos” no ye alazetata en una nozión de “animals útils e animals periglosos”, sino asobén sobre otras informazions e más que más sobre tabús propios de una u atra zibilizazión. A cristianizazión ha azentuato ista biella tendenzia que ha quiesto siñalar como mala chen a “os que no minchan como nusatros” que chentaban unos alimentos que no son “cristianos”: os mincha-gatos, os mincha-garzas, os mincha-muchuelos, os mincha-cuerbos... cosa que encara se fa en os nuestros días. O Lebitico clasifica os animals seguntes “leis de pureza”: en “puros” e “impuros” (... como) toda mena de cuerbo (...) De feito o cuerbo e os suyos concheners no son guaire minchables debito de un costau a ra suya alimentazión, de atro a ra suya dureza.

M’alcuerdo aquí d’o charrazo d’as “perdizes d’o mosen” en o que se miraba d’escarmentar a un mosen gorrón dando-le cuerbo cueto en cuentas de perdiz. Yeran perdizes "de luto" deziban. Mosens antiparte, raza deseparata, que aquí e dillá son clamatos cuerbos por as suyas farchas (e costumbres).

O caso ye que as grallas d’o chenero Pyrrhocorax, a chola e a guerniz, no minchan carnuz, son más bien curiosas: cucos, grano, lulos... como marca o suyo bieco fino, bien diferén d’o rezio bieco d’os cuerbos. E por ixo yeran plato estimato como podeban ser as tordas u os demás paxaricos. Yo las he bisto cazar en Benás, Ballarín Cornel en o suyo dizionario (2) diz: Les grálles desfán les bóñes ta trobá ke minchá, u a les grálles ye difísil entráles, perke siempre en yey algúna ke bigíle, y son buénes ta minchá les grálles, si se saben apañá be. Talmén o dito gascón les agraules sentin la poudre, as grallas sienten a polbora, marque iste feito. E clasificazions como a que replegué en Chabierregai: as grallas masclo tienen o bieco royo, as fembra o bieco amariello e as biellas negro (Pyrrhocorax pyrrhocorax, P. graculus e Corvus monedula) que chustificarba no minchar d’as biellas porque son duras. U a esplicazión de o lolo Carretera de Grist, que esferenziaba a gralla de pico amarillo (chola guerniz) de la corbasina (chola) porque a segunda olora más a chinebro. Corbaixina ye tamién una d’as denominazions biarnesas ta ra chola. Más esplizito ye Pascual Grasa (3): A gralla ye tipo cuerbo, pero más en chicote, negra. Aora bien, en ai de dos tamaños de grallas, de dos clases; ai a basta y a fina; sin dembargo a gralla de pico amarillo iz que ye comible, y as otras no comen más que carnuzes y cosas malas (...) allí n'o peñón d'a Colejiata, n'a peña Castibián crían muito, y en o barranco a Fuente, y en a Payoala; si siñor. Y otra cosa tos boi a izir: a gralla de pico amarillo ye a que menos se bie, a que menos abunda. A memoria chuga con Pascual Grasa; charra d'os puestos en os que cría a chola, de pico royo, pero apunta a rareza d'a guerniz, de pico amarillo, que baxa ta ras sierras en o preto o ibierno. A la fin, dixa clara a esferenzia entre istas y a "basta", Corvus corone (Corvus monedula?), que mincha "cosas malas".

Pero os tiempos cambean y agora as grallas, as cholas y en concreto a chola guerniz ha pasato de ser un au que se chentaba a una espezie antropofila, que mira a compañía d’a nuestra espezie ta trobar restos con os que minchar en o aspro meyo de l’alta montaña. Ye un comportamiento cheneral en Europa, lo he bisto en o teleferico de Fuente De, en os Picos d’Europa, as guernizes asperando cada puyada d’a cabina ta amanar-se a ra chen e apercazar bella miqueta de chenta. Lo he bisto en Chamonix, en o cobaxo d’o Mont Blanc, do yeran capazes de pillar una miolla de pan a o buelo, en a Coda Caballo d’Ordesa, u a gralla d’a foto, en Corzega, ibón de Melu (astí, chiaccula u taccula), aguaitando a brenda de una colla chunto a ra espalda d’un misache.

Curiosamén a ra chola de bieco royo le pasa o contrario, acostumbrata a criar en os mases de Tierra Plana, en as costruzions umanas, cuan estas s’espaldan tienen que tornar a buscar niedo en a naturaleza, alueñando-se d’a nuestra presenzia.

Ir e tornar, minchar e ser minchato, achuntar-se e alueñar-se, a Tierra no atura, nusatros tampó.

(1) Galtier, Charles (2006) Les oiseaux de Provence dans le savoir populaire. Librairie Contemporaine. Montfaucon (Provence). 
(2) Ballarín Cornel, Ángel (1978) Diccionario del Benasqués. Segunda edición. Talleres Gráficos La Editorial. Zaragoza.
(3). Mostolay, Chesús de (2001) Alcordanzas de San Pelegrín (A bida d'antis más en un lugarón amortau de o Semontano de Balbastro) Instituto de Estudios Altoaragoneses. Uesca.

23 jun 2013

Muriziegos en a mosquera



Prenzipia o estiu dimpués de una primabera ausén, o sol rebiene e por fin fa una poqueta de calor. A montaña ye farta de nieu por os altos, a yerba crexe a bonico, espantada d’os fredos pasatos e nusatros imos cosirando mons e casetas, capanas como dizen por iste alto aragón zentral. En bel par d’ellas emos trobato muriziegos penchatos d’o teito, en os suyos cados d’estiu. Siempre que los beigo astí tan amán, peno por ellos. Ye mal bisto isto de ser zorz e bolar, ya lo deziba o siñó José Fatás y Bailo, mayestro de Sariñena d’o sieglo XIX en o suyo libro Los animales y los vegetales. Utilidad que en general prestan al hombre:

“Por qué, quiestos ninos, hemos de querer tan mal a os inofensibos muriziegos, y los emos de martirizar tan crudelmén cuan tienen a desgrazia de cayer en as nuestras mans?
¿Será porque Moisés los ficó en o lumero d’os animals impuros, cuala carne ye betata a o pueblo eslexito por dios?
¿Será que a manía con a que os miraban os antigos chodigos ha pasato de chenerazión en chenerazión dica nusatros, e se conserba biba en os nuestros animos, a penar d’os muitos sieglos trescurritos dende ixos alueñatos días?

Muriziego en o Monesterio de Rueda, Sastago
¿Será por que en a Edá Meya se credeba que yeran a encarnazión de bruxons, magos e feitillers, y encara se aseguraba yeran o diaple mesmo, o cual tomaba ixa traza pa bibir entre os ombres e fer-les cayer más fázilmen en a tentazión?
Maldita ideya fue ista pa tan inofensibo animal: porque encara agora, que ya se le’n conoxe más que en os sieglos pasatos, ye bien desgraziato si caye en mans de zagals u inorans labradors.
No cal que tema tanto o desgraziato muriziego a muerte, como as trazas infernals que se meten en chuego ta que o suyo acotole siga o más terrible que uno pueda prexinar-se.
Beluns os claban d’as alas en un madero ta que mueran a bonico entre que penan de fambre. Belatros les creman a capeza e a tripa con un escaburno que sacan d’o fogaril; ixatros les fartan o cuerpo de petrolio y dimpués les pretan fuego ta que a suya fin siga más orrorosa; istos aseguran que en meyo de tan terrible agonía, os moriziegos churan fieras parolas, que no han bergüeña de charrar os mesmos que los martirizan; y no manca qui da por zierto que os chilos que dixan escapar por a fuerza d’a dolor son blasfemias que prenunzian cuentra dios y toz os santos.
Pues debez saber, quiestos ninos, que o charrato e dito cuentra os pobres muriziegos ye una gran falsedá, un imbento d’o diaple de bella capeza estalentata que ha costato e cuesta cara encara a os útils muriziegos.
Y dezimos útils, porque lo son muito ta ra agricultura, por o gran consumo que fan de inseutos; os cuals, si no fuesen acotolatos en tan gran cantidá por os muriziegos, cayerban como una rezia plaga sobre as cullitas e tamién sobre as nuestras ropas e os nuestros libros, que en un plazo curto de tiempo serban esparatos.
Os muriziegos biben en espelungas y casas espaldatas de toz os países, e con as suyas unglas arqueyatas e ganchudas s’agarran con muita fazilidá en cualsiquier puesto; e como a suya esistenzia ye de lusco e nuei, e no más salen d’os suyos cados con buelo inzierto e tuerto en que enantan as güembras d’a nuei, de aquí que se’n aiga atribuyito a ditos animals una influyenzia malina que ellos están bien luén de exerzer.
Os muriziegos naxen bibos e tetan d’os peitos d’as suyas amorosas mais, e no salen de un güebo como os paxaros. Pasan o ibierno sin minchar; y en o estiu s’alimentan de mosquitos, paxarelas e atros muitismos inseutos que ellos cazan en as suyas nueiturnas correrías.
En a estazión d’os fredos, quedan os suyos miembros enreblatos e os suyos cuerpos embolicatos entre as suyas alas, que ubren ta abrigar-se como si fuesen una capa; e asinas quedan penchatos en una carraza en os foratos d’as parez u en as bueltas d’os subterránios.”

No cal adibir más. O nombre muriziego ha ra mesma etimo que o castellano, de o latín MURIS, zorz, e ziego. En bellas bals se nombra tamién como chudiguel u chodiguel, dende o latín SORIX u SOREX, tamién zorz, que da en franzés souris, en aragonés ozidental chori, churi u chorigué. A mesma parola zorz pareix benir de ixa radiz, como as suyas deribatas, más comuns, zorziquiar e zurziquiar. Un radiz SORIX – churi – que sirbe ta ro chiquet radedor pero tamién ta ro zorz bolador – chudiguel -, y ta l’au que mincha zorzes, o ziquilín – ixorigué -. Ye asinas mesmo una de ixas parolas que de críos en a escuela nos feban aprender malfarchata, murciélago, en cuentas d’o más correuto murciegalo pues como se’n ha bisto ye custión de ziegos no de zielos. Ista e o malacotón, o MALUS COTONIUS, mazana-codoño, que se combertiba por arte d’os mayestros e os libros en melocotón.

Entre os que he trobato istos días son o muriziego orelluto pardo – Plecotus auritus -, a bels 1600 m de altitú, e o muriziego de morros chico – Rhinolophus hipposideros (a primera foto)– más u menos a 1150 m. de altitú. O primero ha unas buenas orellas que le dan nombre, se chunta en “carrazos” si lo dixan tranquilo, si no, le toca amagar-se como puede por os foratos d’a capana. O segundo, como se bei en a foto, ha un morro estrambotico, que en muitas luengas claman de ferradura. No fa carrazos pero se chuntan bels pocos en o teito d’a capana. Ye más de países templatos e caliens, dende o zentro d’Europa enta o norte de Africa u Cachemira, mientres l’orelluto pardo no baxa enta o canto sur d’Europa pero plega dica Chapón.

O que fa años que no trobo ye o moriziego de selba – Barbastellus barbastellus, abaxo -, o d’a foto lo trobé en Benás, en a Pllasa Mayó, no guaire luen d’o bar en o que Pelopín, fa años, bulcó d’una sartenada uno que andaba bolando entre as mesas e a barra; me clamó ta fer entrega d’o pobre, un muriziego común – Pipistrellus pipistrellus. Bi n’ha bentidós espezies más de muriziegos en Aragón, todas emparatas por a lei. Bueno ye mirar de no dar muito mal en as capanas d’o mon, alcordar-se de tancar puertas e finestras pa que se mantienga a tranquilidá e, profés, no molestar-los si no cal.

Bibliografía:

FATÁS y BAILO, Don José (2006) Los Animales y los Vegetales. Sariñena editorial Salvador Trallero Editor. Sariñena. Obra aprebata ta testo de letura en as escuelas de amostranza primaria (1886) e premiata en as esposizions de Barzelona e Zaragoza, seguntes se leye en a dentrata d’a suya seisena edizión (1905).  O libro se bendeba en as librerías de Uesca, Zaragoza, Lleida, Balbastro e Chaca en 1905 por 80 zentimos.

30 abr 2013

De paniquesas


La otro día, puyando ta Santa Orosia por o camín de San Román de Basa me blincó entre árbols e piedras una paniquesa. Ya fa dias que no'n bedeba una e me fizo goi. S'esmoscó ascape por entre as peñas d'un barranqued que baxaba por meyo d'a caxicarosa.

A paniquesa ye un animalet carnizero d’a familia d’os mustelidos: as fuinas, o minio, a loira u o taxugo, e drinto de ista se fica en o chenero Mustela que farcha una colla con as fuinas e o minio. Campa por tot, dende tierra plana dica ra montaña e por o suyo tamaño ha sito un problema ta ras chens que teneban gallinas pues se puede ficar en o gallinero por cualsiquier forato por chico que siga.

Ye por ixo que os suyos nombres populars cumplen o dito castellano de ‘no nombrar a la bicha’, ta que no bienga e nos faya una desferra en a bolalla. Ye o que se conoxe como o tabú d’a medrana. Sobre ixe tabú e sobre os nombres d’a paniquesa bi ha una bibliografía ampla, amplisma, e repetir o que ya ye escrito de sobras ye fatera. Recomiendo dos articlos fázils de conseguir, o de Marianne Mesnil e Assia Popova Sois belette et tais-toi! Ou la mégère répudiée (Sé paniquesa e calla! U a gripia respuliata – gripia como adxetibo - 1992 (1) ) . E dende atro cabo, o de Mario Alieni e Francesco Benozzo sobre a continuidá cultural dende o Paleolitico en os nombres d’a paniquesa, o arco san Chuan e a cuqueta de dios (2) .

En a bersión aragonesa d’o Libro d’o Trasoro ya biene como paniquesa, parola que se decumenta dende o sieglo XIII (3) : “Paniquesa es una chica bestia mas luenga que el lirón, e prende los lirones a soris (4) e la culebra. Mas cuando ella se combate con la culebra ella se torna sobén al finollo e come por miedo del beneno, depués torna a la batalla. E sabet que paniquesa es en dos maneras, una que abita en casas e una otra que abita en los campos que es mayor, mas cada una conzibe por las orellas e paren por la boca según lo que alguna chen testimonya. Mas los más dizen que esto es mentira, mas como quier que sía sobén muda sus fillos de un logar en otro por que ninguno no se’nde abise, et si ella los troba muertos muitas chens dizen que ellas los fan resuzitar, mas de aquesto no saben como ni en cual manera

As dos menas de paniquesa podreban corresponder-sen con Mustela nivalis, a paniquesa, e Mustela erminea, o minio, pero no ye brenca seguro. O rol d’o finollo sanador d’as fizaduras d’a culebra, en a cultura aragonesa lo cumple o cardo panical, Eryngium campestre, tamién conoxito como cardo blanco e cardo santo.

En a más gran parti d’os estudios sobre a simbolochía d’a paniquesa e relazión con os suyos nombres e falordias se destaca que as suyas denominazions son femeninas e gosan fer referenzia a biellos mitos paneuropeyos en os que se troba dende una dicotomía d’oposizión con a birchen catolica – la una enchendrata por a orella por o ‘berbo dibino’ e la otra que fecunda por a orella e libra por a boca -, dica biellas istorias de nobias e familiars que esplican muitos d’os suyos nombres, asinas o castellano comadreja (comairela en oczitán), o franzés belette (polideta en oczitán), o italiano dònnola u o sardo zannaemuru, "mora (xana) d’os muros", en ixe país en o bi ha tantos monumentos megaliticos asoziatos a ras moras, nombre equibalén a o sinonimo anglés fair, de fada, mora. Asobén se analiza otra oposizión, de chenero ombre-muller concretato en as metamorfosis moltiples entre animals ‘masclo’ e animals ‘fembra’. E tamién se beye o mito como espresión d’a secsualidá femenina.

Una istoria griega d’a combersión en paniquesa biene en o libro primero d’a Gran Cronica d’España, d’o scriptorium de Johan Ferrández d’Heredia (s. XIV) (5) , ye una mica larga pero siempre ye bueno repasar un testo en aragonés meyebal, encara que en iste caso siga prou castellanizato:

Del nasçimiento de Ercules el gran e de las cosas que fizo Iuno su tía e su madrasta contra Almena.

Almena fue preñada e suposse por la Tierra que Iupiter abíe obido que beyer con ella e semblanmén lo supo Iuno la cual era hermana e muller de Iupiter, e fue mui subirana en las szienzias que en aquel tiempo se usaban spezialmén en szienzia de encantamientos e de nigromanzia. E Iupiter no ubo en Iuno nengún fillo barón, sino una filla, por la cual razón ella fue mucho çelosa d’el, por que abié de beyer con muchas mulleres e abíe muchos fillos en aquellas, e Iuno queríe gran mal a las mulleres e a los fillos, exçeptado a Mercurio, el cual el Rei Iupiter ubo de María filla del rei Atalant y de Plione filla de Oçoeno e de la gran Tetis al cual ella amaba mucho de coraçón. E muchas bezes dizen que le dio leche de sus tetas cuando fue parida de una filla la cual ubié de Iupiter, a la cual filla dizíen Ebeque. Mas depués que Iuno supo el amor de Iupiter e de Almena, e como Almena era preñada d’el quiso-la mui mal e treballó de buscar-le todos cuantos desplazeres pudo. Estaba la ora Almena en un castiello al cual dizíen Trineo, que era suyo de eredat, e está en aquel castiello entre el regno de Tebas la de Cadino e del regno d’Atenas. Mas el castiello era en el regno de Tebas, e Iuno por mal querenzia de Almena metió su amistat con el rei Euristes de Atenas por que buscasse mal a Ercules. Iuno era mui sabia en szienzias e en otras muchas cosas e entremetiesse de encantamientos e de yerbas e cuando supo que Almena debíe parir bino mui disfigurada e entró en un templo que era en aquel castiello de Trineo en do era Almena e assí como bió que la tomaba el parto fizo-le un encantamiento con que la ligó que no pudiés parir e que muriés de aquel parto. E dizen que Iuno se posó en aquel templo teniendo la una cama sobre la otra, e teníe las manos sobre los chinollos. E aquesti templo era çerca del palazio de Almena e abíe 7 días que andaba de parto, e no pensaban sus compañas que ella escapás de aquel parto, ante que morría. E las dueñas suyas e las mulleres de su casa lebaban candelas e otras ofrendas ad aquel templo faziendo oraçión e pregando a los dioses que ayudassen a Almena por que no muriés de aquel parto e entre las otras sirbientas que teníe Almena s’i abíe una sirbienta clamada Galant la cual amaba mucho e iba muchas begadas al templo e bido aquella muller la cual estaba en el templo posada dabán los dioses por la forma que es desuso dicha. E Galant imachinó luego que aquella era Iuno e que debíe aber fecho algún mal encantamiento contra su señora e algunos malos fechizos, e tornó-se al palazio de Almena e bido que su señora que estaba en gran pena de su parto, e no le dixo nenguna cosa de Iuno, mas sallió a la carrera echando grandes bozes e diziendo con gran alegría que su señora era delibrada de su parto, e fuese’nde al templo e a grandes bozes dio grazias a los dioses por que abíe delibrado a su señora. E cuando Iuno la oyó fue mui despagada e tubo-se por escarnida e abrió las manos e tiró el un chinollo sobre el otro e lebantó-se pensando que su encantamiento no le abíe balido ninguna cosa. E en tanto, el encantamiento fue desfecho e de continén que el encantamiento fue desfecho Almena parió dos fillos barones, es a saber Ercules fillo de Iupiter e el otro Amphitreon. E Galant desque estas paraulas ubo dichas en el templo tornose’nde a su señora Almena e trobo-la que era parida sus dos fillos barones e ubo gran alegría, e sallió-se’nde a la carrera e con gran alegría dizié a las chens que passaban que por sus paraulas abíe fecho delibrar a su señora e que su señora era parida de dos fillos barones, E cuando aquesto uyó Iuno fue mucho turbada e irada porque abíe desfecho los encantamientos por el dezebimiento de Galant e tubo-se mucho por escarnida, por que no abíe podido nozer a Almena por la gran mal querenzia que la queríe e entendió que su szienzia e sus encantamientos que era berdaderos mas que la abíe engañado Galant con paraulas sotiles e non berdaderas. E por aquesta razón dizen los actores poetalmén que Iuno fizo tornar a Galant mustella que queríe dezir paniquesa. Mas lo actores estoriales dizen que no fue berdat, mas porque Galant no fazíe sino exir e entrar en el palazio de Almena e en el templo por la cuita que abíe de su señora que andaba en parto, por aquesta razón la comparó a mustella entanto como la mustela nunca faze sino andar a una part e a otra e nunca está segura. Et dizen algunos poetas que de aquella ora adelán Galant ubo gran fama de seyer buena partera

Fue Rohlfs o que escribió a tesis alazetal sobre a parola paniquesa en o suyo libro Le gascon: Études de philologie pyrénéenne (6) . Gascón porque os nombres gascons e os aragoneses coinziden: payqueso, panqueso, panquero... (paniquera en Benás), como pasa con o nombre basco ogi-gazta (paniqueso), u o italiano de Marche “panaccacia”. Rohfls diz que se feban ofrendas de pan e queso a ra paniquesa ta que se fartase con ixo e no emprendiese a ras gallinas, asinas replega costumbres bascos e gascons, como a canteta de críos:

Panquèro, bèro, bèro,
Qu’as pâ en’a taulèro,
Hourmage en’a scudèro,
E let en’a caudèro
(Paniquesa, bella, bella, has pan en a mesa, queso en a escudiella y leite en a caserola.).

Pan, queso e leite. Ingrediens culturals ta dar-le a un animal que ye entre a naturaleza e a cultura – a casa, as gallinas -. Combites ta que siga ‘zibilizata’ e no minche carne e beba sangre. (O mesmo cudiato que se tiene con os tozinos ta que no tasten a sangre pues pueden tornar-sen periglosos, como uno de casa nuestra que un día en que o pabo ficó ro tozuelo por a gatera le pretó un mueso e lo dixó escapezato... dende allora mi pai siempre deziba que en casa os tozinos minchan pabo ta Nadal por que son de casa buena).

As ofrendas de pan e queso (pan e leite, miel...) se troban en más culturas e no siempre ta ra paniquesa. En os Alpes de Valais os ninos cantan cuan rancan as flors de engañapastors u zafrán borde: tsapû, vènèn tsapû tè dono de pan é dé mota (Á bonico, biene á bonico, que te doi pan e queso).

Un analís intresán d’os mitos griegos en os que bellas mullers son tresformatas en paniquesas ye o que fa Sylvie Ballestra-Puech arredol d’o mito de Aracne, una texedora tresmutata en araina por una diosa encarrañata (7) . Ye un treballo preto cualo resumen nos puede fer onra: “Encara que poco conoxitas, as dos bersions griegas d’o mito de Aracne, la una recontata en una nota d’as Theriacas de Nicandro, la otra en un poema alexandrino consacrato a Tiresias que resume Eustaquio de Tesalonica, rebelan, si se confrontan con os datos etnoloxicos replegatos en a cuanca mediterránia, a prosimidá pantasmatica entre l’araina, a sargantana e a paniquesa en o imachinario greco-latín. Abendo por punto común rampar por o solero, istos animals interbienen en as falordias de metamorfosis sanzionando una trasgresión ligata a ra secsualidá e implicando en iste caso a tres diosas ribals, Atena, Hera e Afrodita”. Una prosimidá "pantasmatica" que podemos trobar en a cultura aragonesa. Cal dezir, manimenos, que en as fuens zitatas d’o testo no se charra d’a sargantana sino d’a salamanquesa, que en bels puestos d’a cuanca mediterránia ye clamata tarante – parola asoziata a ra tarantula, una araina, igual como en aragonés u gascón se clama ‘escorpión’ a ra salamanquesa (asinas en casa nuestra) - amanando un imbertebrato a un reptil.

No sólo se achuntan os tres animals por rampar por entre solero, piedras e parez, sino por a suya fizadura berenosa suposata, pues ni a salamanquesa ni a paniquesa fizan. Astí ye a esplicazión, no sólo de o “trafuque” u asimilazión entre o escorpión – imbertebrato fizador – e a salamanquesa – reptil – sino entre ísta e a paniquesa por meyo de un dito aragonés prou conoxito que ha dos bersions:

- Si te fiza ra paniquesa, culle ra xada e fe-te ra fuesa
- Si te fiza ra salamanquesa, culle ra xada e fe-te ra fuesa

As dos espezies se mezclan en una mesma imachen que, en reyalidá, fa referenzia a una terzera, o escorpión etimoloxico (equibalén a l’araina d’o mito griego, tarantula d’a tradizión mediterránia) que sí fiza. Scorpius etimoloxico que sirbe a un imbertebrato que manimenos en aragonés clamamos alacrán. O embolique terminolochico se puede completar si sapemos que o guardafuens tamién ye clamato en bella bal escorpión, u que tanto en aragonés como en oczitán no ye raro mezclar o nombre d’a salamanquesa con o d’a salamandra, reptil solanero e anfibio respeutibamén. Pero ixo ye otra istoria.

(1) Mesnil, Marianne & Popova, Madame Assia. Sois belette et tais-toi! Ou la mégère répudiée, Langage et société, n 60, 1992. D’oú parlent les mots? Le terrain de l’etymologie. pp 79-106
(2) Alieni, Mario & Benozzo, Francesco (2011) Arqueología Etimológica. Três Estudos acerca da Continuidade Linguístico-Cultural do Paleolitico. Apenas Livros Lda. Lisboa
(3) Nitti, J & Kasten, Ll (1997) The Electronic Texts and Concordances of Medieval Navarro-Aragonese Manuscripts, Hispanic Seminary of Medieval Studies, Unibersidá de Madison (Wisconsin).
(4) En o orixinal se pareix a un zorz, e mincha zorzes e culebras. A traduzión de “souris” “soriz” por “lirón” ye curiosa. Testo acotraziato graficamén.
(5) Nitti, J & Kasten, Ll (1997) obra zitata. En iste caso ye muito más castellanizato. Se’n ha acotraziato a grafía e resuelto as sinonimias castellano/aragonés a fabor d’o aragonés, como filla/fija.
(6) Rohlfs, Gerard (1977) Le gascon: Études de philologie pyrénéenne. Imprimerie Marrimpouey Jeune, Pau (3º éd. augmentée).
(7) Sylvie Ballestra-Puech, « L’araignée, le lézard et la belette : versions grecques du mythe d’Arachné », Rursus [En ligne], 2  2007, mis en ligne le 04 mai 2007, consulté le 08 décembre 2012. URL : http://rursus.revues.org/97 ; DOI : 10.4000/rursus.97

Dentrada publicata en a rebiesta Fuellas: Vidaller Tricas, Rafel (2014) "De paniquesas", Fuellas lº 219-220, chinero-abril 2014. pp. 17-31.Consello d'a Fabla Aragonesa. Uesca. 

A paniquesa e o minio se pueden distinguir por o cabo d'a coda, negro en o caso d'o minio.

10 abr 2013

Ranetas Royas


Parella de ranetas royas con os suyos güegos

Ayer de tardis plebizniaba por o barranco l’Infierno, plebia freda que asobén yera matacrabiz e mesmo nieu. Manimenos feba buen estar mientres estiraba as garras por a selba de pins, abez e fabos espullatos d’o solano Tendenera. Un chabalín andaba tranquilo cara ta yo, bochando as orellas greñudas e amplas, sin parar cuenta en garra periglo. Tan confiato marchaba que a la fin tube que fer-me notar, discretamén. Roñó e se’n fue selba abaxo por o canto d’una cardonera.

Ya ha pasato un mes d’as primeras flors pero no se nota guaire a primabera, astí siguen as cuculetas, bella brioleta, os chigüerrios e poco más, muita nieu en os pazinos y, profés, en os altos. En un cantón d’o camín, debaxo d’o que fa bels días yera una cuniestra trobé una rana disecata como una momia, escura. Un exemplar de raneta roya, Rana pyrenaica, común en istas montañas. Común pero espezie no conoxita dica fa bella bentena d’años, cuan fue descrita por Jordi Serra-Cobo. Ye como a rana roya (Rana temporaria), pero más chiqueta e con unos costumbres una mica diferens. Bibe en barranquez e canals por as que corra l’augua entre os 1000 e os 2100 m. de altitú, pero no en ibons e auguas quietas, encara que se puede trobar en os cumos d’as bacas. A rana roya – temporaria – ye d’auguas quietas en alta montaña do plega dica 2700 m. en Sallén, e prou terrestre en cheneral. A pyrenaica no más se troba en a cara sur d’os Perineus dende Nabarra dica ras Tres Serols, e dende ra güega dica ras sierras d’o flysh, a o norte d’a Basa. Ista pobreta que trobé debeba marchar de una ribera enta otra y se quedó por o camín.

Más adebán en un barranqued bide os carrazos de güebos de ranetas royas, istas bibas. Los meten apegatos a ras piedras, no flotan como os de temporaria, ni ban tantos chuntos. En isto se parixen a ranas de montaña d’o Imalaya e Chapón, y en atra cosa; agora en o prenzipio d’a primabera as ranetas están arguellatas, les sobra muita piel, os biologos chaponeses dizen que tener tanta superfizie de piel en relazión con a masa corporal les premite recullir más calor d’o sol en istas rinconatas tan fredas, entre o ibierno e a primabera.


Raneta roya, se puede parar cuenta d'a piel que
le'n sobra por os costaus

Dentro de bellas semanas d’os güebos irán salindo a bonico as cullaretas, e os carrazos s’esfilorcharán tremolando como banderas por o paso de l’augua. Ye un prozeso que puede durar meses, por o que ta chulio se troban as cullaretas, escuras con taquetas doratas, e os ranuecos, chiquez e bonicos, como feitos a escala.

En o país d’as ranetas royas por un regular biben tamién os guardafuens, atra espezie endemica de istas montañas. Jordi Serra-Cobo diz que os guardafuens, en os puestos en os que coinziden a rana e a raneta roya, predan más sobre a gran e que isto ye una bentaxa ta ra chica. Yo por a mía parti, he espuesto que bi ha una depredazión seleutiba e intensa de rana roya por parti d’a nuestra espezie que ha faborezito as poblazions de raneta dende que a montaña ha sito abitable ta Homo sapiens, fa entre 10 e 20.000 años. Asinas, antis más que agora, en as zonas en que biben a rana e a raneta y en as que he preguntato por o tema, t’allá ta meyau marzo cuan a pasa o pedrolé se puyaba ta ras tascas en as que se sabe crían as ranas y as baxaban a sacos. Fendo isto asinas, o que se culliba yera siempre rana roya, no raneta pues ixos puestos concretos en os que s’amagan as ranas en collas lumerosas son propios d’a gran, no d’a chica. As cullitas que he puesto costatar de raneta roya han sito esporadicas e zircustanzials, feitas por pastors en o estiu d’os puertos, no cheneralizatas. A paradoxa ye que podreba dar-se o caso de tener que fomentar ixa prautica güei betata por a lei ta asegurar a bitalidá d’as poblazions d’a raneta endemica.

De ranas en Aragón bi n’ha 4 (5) espezies: dos ranetas berdas d’a familia Hylidae, raneta berda, Hyla arborea, raneta berda meridional, Hyla meridionalis cuala ária dentra bel poco por o este d’o país. E tres d’a familia Ranidae: a rana berda, Rana perezi, propia d’a peninsula Iberica, o sur de Franzia, Balears e Canarias, a rana roya e a raneta roya debanditas.

A rana roya ye común en Europa pero no en a parti mediterránia, a o sur d’as grans cordeleras, por o que en a peninsula Iberica no más bibe que en una faxa setentrional. A suya cullita de primabera yera una d’as autibidaz siñalatas d’o calendario perinenco. Seguntes iba desfendo-se a nieu a chen puyaba por as montañas replegando-las a sacos, como ye debandito. Remero os pleitos entre os bezins de Tramacastiella e Sandiniés por quí replegada ranas en según que basas, u as remataduras en bellas estazions de esquí, en as que a fin d’a temporada coinzide con una buena cullita de ranas royas. E m’alcuerdo bien de un lolo de Grist que eba estato en as tres pedretas, en o espital de Uesca, meyo desauziato. Puyábanos con Antonio por l’Aigüeta de la Ball e dimpués de pasar a Palanca de la Ball, a dos oras de camín, aturemos a fer un mueso entre os pins, yeran as nueu d’o maitín. En istas que baxaba o lolo, aplleret, con una bolseta plastico penchata d’o güembro. – Buenos días ¿Qué fa per así?.Ta qué quiers que te mienta nino, de cullí granotes de l’ibón de Pardines - ¿Y en ha culliu moltes?Ui no, ye masa tardi y no estigo t’achocar-me como cuan chobe, nino... O ibón de Pardines ye a más de cuatro oras de camín dende Grist, á dos dende la Palanca sobre a que yéranos, aquel ombraz a o que daban por muerto en o espital baxaba ya cara ta casa con unas poquetas ranas y yeran as nueu d’o maitín... baxemos chuntos, nos contó o borguil d’operazions que le’n eban feito en o espital, e ya en a bal de Grist l’ofrexiemos fer a zaguera parti en o nuestro auto, ta escusar-se poco menos de meya oreta. Azeutó pero cuan yéranos amán de ro lugar nos pidió que lo baxásenos, no se fuesen a pensar en Grist que lo ébanos pillato con as ranas. Qué raza de chen...

A parola rana ye latina, por o que se bei una onomatopeya d’o suyo canto. Asinas tarcual u eboluzionata ye común en os dialeutos d’o latín como o aragonés u o franzés rainette emplegato ta ra raneta berda. D’o achiquidor propio d’o latín popular ranucula benirban o franzés grenouille, o catalán granota u o gascón griaulha, y en aragonés me pienso que ranueco, o chobenil d’a rana antis de fer-se adulta. En a bal de Benás, granota, astí ta ra Rana temporaria que ye a unica que pareix campar a penar de que en as encuestas me charraban asobén de granotes chiques e granotes grans, y renueco, ta una presona que gosa dar ferrete siempre con a mesma canta, “no puede kallá en tot el día íxo renuéko” diz Ballarín en o suyo dizionario. En Botaya ta deseparar a rana berda d’a roya, claman a ra segunda rana negra.

Antiparte son as cullaretas, o estadio dende que salen d’o güego dica que le naxen patetas e se fan ranuecos, tiempo en que que parixen ixo, una cullareta. En bels puestos s’emplega samarugo u zamarugo, una parola que sirbe por redoladas igual ta ranas u zapos chicos que ta bellas espezies de pesquitos. E capezutos, cabezudos.

...Os mallos d'a sierra Tendenera yeran amagatos por a boira, o matacrabiz seguiba cayendo terne pero sin dar guaire mal, l’orache no animaba a os paxaricos a fer as suyas chichiberrías, pero como diz o charrazo por astí andaban un par de picaguazers marcando augua con o suyo renchilo. Yeran a 1500 m. de altitú, en un puesto más propio de ro picaguazero negro, fendo un bolito en ondas que arrozegaba una taca clara berdisca e amarillenca entre os tonos foscos d’a selba encara ibernal, como si querese pintar o paisache con as colors d’a primabera. En bella espuenda as fuellas nuebas que puyaban d'a tierra anunziaban flors, guiaban a o royo, o amariello e o azul que ya puyan dende o sur.