Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

17 mar 2019

No pienses en serpiens

La charmeuse de serpents. Henri Rousseau. Musée d'Orsay




A soberbia simbolica de l’ombre plega a ser
 un gran chuego que se chuga
con as reyalidaz empiricas

Marshall Sahlins


George Lakoff cuan esplica a teoría d’o marco a os suyos alumnos d’a unibersidá de California les diz: ¡no pensez en un elefán! Como ye de dar, nunca ha conseguito que no’n piensen. Cualsiquier parola como “elefán”, afirma, eboca un marco que puede ser una imachen u bella mena d’informazión: os elefans son grans, han orellas flecsibles e proximoda u trompa, se les asozia a ziercos, ezetra. Lakoff ye un reconoxito lingüista e zientifico cognitibo, o libro que comento se tetula chustamén No pienses en un elefán e fue escrito en 2004 con a intenzión d’aduyar a o partito democrata a ganar as elezions d’aquel año, de benzer “a inmoralidá de Bush”. 

Os marcos son estruturas mentals que farchan a nuestra bisión d’o mundo e por ixo condizionan tamién os obxetibos, os plans e as trazas con as que bibimos. Lakoff paró cuenta de que os republicans modifican conszienmén os marcos ta conseguir os suyos fins, pues un cambio de marco ye un cambio sozial, modifica o “inconszién cognitibo”. En o libro parte d’a metafora “alibio fiscal”, en o que a parola “alibio” redefine o conzeuto de fiscalidá, cambea o suyo marco. Charrar d’alibio fiscal, encara que seiga ta negar a ideya mesma ye azeutar o nuebo marco-trampa d’os republicans.

Leyendo iste libro/manual-de-democratas ye curioso trobar os marcos que George Lakoff da como naturals e propios d’a cucha, os “progresistas” u “liberals” d’o suyo país fren a ra “dreita”, más que más a ideya de dios (Dios, con mayuscla, uno, gran e omnnipotén). Mete ficazio l’autor en no emplegar “cucha” anque identifica “conserbadors” con “dreita” dintro d’un esquema binario. Asinas, esfiende que a relichión no ye monopolio d’a dreita: “a os conserbadors les cuacarba fer-nos creyer que as relichions son conserbadoras, pero no ye asinas”, argumenta que a más gran parti d’os cristianos, chodíos e musulmans d’o país son liberals, que os progresistas cal que estén amán de dios ta alcanzar a suya grazia (sic). Pero o marco de dios no ye chustamén ixe, dios ye a man dreita, a cucha ye asunto d’o diaple, no se pueden mezclar ixos dos marcos, semos dicotomicos e tribals. Dios ye o rei que chustifica dende a suya inesistenzia a desigualdá, o rei que se refirma en o dreito, que ye en o dreito prozeder d’os suyos chuezes, os que churan amostrando a suya man dreita, sinzera e obedién, no a siniestra cucha; dios, que escribe con destreza dreitas ringleras. 

O elefán en o que Lakoff no quiere que piensen os suyos alumnos ye royo, ye o totem d’o partito republicano. Os totems son cosa d’o nuestro pasato de cazataires replegadors e d’as pocas culturas que encara s’adedican a sobrebibir en o meyo natural cullindo o que iste les n’ofrexe. O marco de relazions entre as personas e os elefans, ubrindo l’ambista, entre umanos e animals ba tresformando-se conforme cambean as soziedaz. Cambean pero acomulan, aborguilan metaforas e conzeutos. As culturas de cazataires replegadors biben en a naturaleza, a relazión ye de personas entre animals, como diz Pascal Picq en una “representazión dita arcaica u pagana que chunta a l’ombre con o mundo bibo – e más amplamén con o cosmos –“. Os umanos biben entre animals d’os cualos se sirben, e os animals por a suya parti se’n sirben d’os umanos. Os animals se tornan modelos, como o elefán royo, a sola menzión de seguntes qué espezies puede fer blincar a medrana u as papilas gustatibas. Ye o caso d’as serpiéns, a pabor d’a suya presenzia trespasa os biellos tiempos e, encara con un nuebo marco de relazions personas-animals, como se beyerá, mantienen a suya esenzia preistorica. Asinas en A Espuña, en o sieglo XVIII o mosen Juan Mostalac describe con detalle cómo un bezino de Ligüerre d’Ara que replegaba fusta arrozegata por a Zinca en as suyas tamborinadas, trobó una serpién de más de 28 palmos, e d’o susto d’o bufito que le’n dio, murió a os tres días; de Beltrán Camesí, franzés, que trobó otra parellana e tubo que “medizinar-se” por no morir, e de Miguel Broto de Morillo de Tou, muerto a o terzer u cuarto día tras dar-se de morros con un culebrizo. Mosen Juan Mostalac esplica que os bezins de A Espuña no baxaban a replegar a fruta en a ribera d’a Zinca por miedo, lo cuenta e da fé de que asinas pasó. A más antiga medrana s’alza en a nuestra memoria.

Con o fenomeno d’a primera urbanizazión, coinzidindo con o neolitico e a fin d’o pleistozeno, fa una dezena de milenios, bellas soziedaz se sedentarizoron en lugars e ziudaz, organizoron a suya combibenzia e modos de produzión e fuen tenendo nezesidá de chustificar o feito de que unos mandasen e otros obedexesen, d’a desigualdá sozial. Os animals fuen dixando de ser ixos “iguals” con os que se compite por a chenta, a ser domesticatos pa triballar u acomular proteinas en casa sin que calese marchar a cazar, tanto. O marco de relazions se redefine, ya no son personas entre animals, as personas cudian d’os animals pa serbir-se d’ellos. Criar e mimar a un animal ta dimpués sacrificar-lo u chuñir-lo menesta una chustificazión fuerte. Tanto a relichión como a filosofía adedicoron e adedican encara muitos esfuerzos en iste nuebo marco, discuten sin fin sobre o menister de deseparar a l’ombre d’os animals. A l’ombre. 

As serpiens en os primers tiempos neoliticos fuen simbolo d’a renobazión d’a bida, pues surten en primabera e tiran asobén a biella piel, son un simbolo femenino. Pero cuan se construyó o dios uno, gran, omnipotén e masclo, a serpién pasó definitibamén a ser o diaple, e con ella a muller quedó a meyo camín entre umanidá e animalidá. Eba ye una costiella d’Adán, intresato cambeo d’os sinificatos d’a parola ti “costiella / que da vida” – ta tresformar a diosa sumeria Ninti en a pecadora e semisa Eba. As Benus paleoliticas, Innana, Ishtar, Isis, Cibeles, Artemisa, Minerba, asobén relazionatas con as serpiens, pasoron de diosas a serbidoras. Por as montañas perinencas nos queda o consuelo de puyar enta os ibons e trobar politas moras que en o suyo baile solstizial se bisten de culebras. 

En a falordia meyebal de Renart, dios da un tochet a Adán con o que, trucando en a mar, surten animals probeitosos, os primers a güella e o can, manimenos, si la fa serbir Eba, salen alimañas como o lupo u a rabosa. Pascal Picq en a suya Nueba istoria de l’Ombre fabla d’una “tradizión filosofica enzerrinata en a dominazión de l’Ombre sobre a naturaleza”. Una nueba metafora redefine o marco: de personas entre animals se plega ta personas como animals. Seguindo a Claude Lévi-Strauss: “Nunca como en os cuatre zaguers sieglos d’a suya istoria, l’ombre ozidental no ha plegato a comprender que arrogando-se o dreito de deseparar radicalmén l’umanidá de l’animalidá, acordando a la una tot o que le’n tiraba a la otra, ubriba un ziclo maldito, e que a mesma güega de contino empentata serbirba ta deseparar os ombres d’otros ombres, e a rebindicar, en probeito de minorías cada begata más estreitas, o pribilechio d’un umanismo, corrompito no más naxer por aber amprato a l’egoismo o suyo prenzipio e a suya nozión”. 

En ixa umanidá negata se situga á dezir de Picq “ista mitá de l’umanidá masiato tiempo ficata en l’animalidá por millor espoliar-le os dreitos: a muller”. Erasmo de Rotterdam, fablando por boz de Locura, filla de Pluto, lo esplica crudamén: “naxito como ye l’ombre ta gobernar as cosas [...] Chupiter me consultó, como en os demás asuntos, e a l’inte le di un consello dino de yo: o d’achuntar una muller a l’ombre.  [...] un animal delizioso, grillato e fato, pero agradable á o mesmo tiempo, qui, en a combibenzia d’a casa amerarba a suya irrazionalidá con a seriedá d’o suyo compañón”.
O colonialismo ye tamién alazetato en istas metaforas sobre as personas como animals. Por no marchar guaire luen en o tiempo ni en o espazio, en 1944 os doctores Vicente Beato González e Ramón Villarino Ulloa publicoron un estudio tetulato Capazidá mental d’o negro en o que creyoron demostrar a inferioridá mental d’o negro en Guinea, conzedendo que “no toda a suya inferioridá inteleutual se debe a tara patolochica; estimamos que gran parti d’ella ye consecuenzia d’un fenomeno natural” d’o que concluyoron que “o mayor rendimiento pueda lograr-se en triballos imitatibos, pero nunca en aquellos ta os cuals calga un triballo d’elaborazión [...] Por razons analogas tampó ye d’esperar que en os triballos de campo se logren mayors rendimientos cuan l’ombre de color los reyaliza baxo a suya esclusiba direzión”.

A cultura ozidental contina con a suya eboluzión, a urbanizazión moderna ye tal que a más gran parti d’a nuestra espezie bibe en ziudaz, incomunicata d’a naturaleza que le’n ye allena a ra suya bida cutiana. A naturaleza ye una postal, un simbolo con o que no se interautúa bitalmén. O marco torna a redefinir-se, de personas entre animals pasemos enta personas como animals e d’astí, agora plegamos ta animals como personas. Os animals que proporzionan alimento han dixato d’esistir d’a nuestra esperienzia, a carne se troba elaborata, sin relazión con a bida, o bestiar ye un recuerdo. A fauna con a que a umanidá urbana combibe son as mascotas, son parti d’a familia, no cal deseparar-las pues no son esplotatas (fisicamén, sicolochicamén sí pero ixa ye otra istoria. Una mascota ofrexe a más semisa e dependién d’as relazions). 

Ye un fenomeno nuebo por cheneral, pero no por desconoxito. Nobles u reis cletatos en os suyos palazios e cortes bibiban tamién deseparatos d’o mundo. D’o rei franzés Charles IX (1561-1574) se deziba que quereba más a os suyos cans que a ra chen. Le beniba de familia, o panadero millor pagato e considerato d’o palazio en  bida d’o suyo pai, Henri II, yera o encargato de fer o pan de dos reyals canez blancos que teneba. No s’enfarinaba en dengún otro quefer. As mullers manimenos, que no gosaban cazar, preferiban a os gatos. A duquesa de Lesdiguières mandó fustiar un sarcofago de marbre negro con a figura d’a suya gata muerta en siñal de duelo: “Aquí chaze Ménine, a más amable e a más amata de todas as gatas [...] A suya dueña que no amó cosa, l’amó dica a locura”. Más curioso ye o castigo que establiba o Fuero de Chaca a qui, pobre, furtase un gato: “Seiga ligato lo gato a o cuello d’aquel ladrón tal que penche por a espalda sobre o dorso d’o ladrón, el estando espullato; e de la una puerta d’a billa en a que isto esdebendrá ta la otra seiga menato lo ladrón, os alguazils fieran a el e fieran lo gato a begadas que por fuerza aiga de descorchar con as unglas lo dorso d’o ladrón; e isto feito, seiga suelto lo ladrón”.

Manimenos, bi ha chen que dende a bibenzia d’as mascotas chiran a güellata enta os animals anonimos que son sacrificatos ta plenar asepticas bandexas de polispán, os animalistas. Os animals son como personas, en consecuenzia son suxetos de dreitos, pero cal parar cuenta en o que escribió Saussure: “lo que predomina en cualsiquier cambeo ye a persistenzia d’a biella sustanzia; a indiferenzia debán d’o pasato ye sólo relatiba. Por ixo o prenzipio d’o cambeo se basa en o prenzipio d’a continuidá”. Igual como o totem primitibo se puede identificar con o moderno elefán republicano, a chustificazión d’a desigualdá se puede trobar en o animalismo. No ha os mesmos dreitos a flora endemica d’una isla que as crabas bordes que l’acotolan, no os paxaros que o gato que los engalza, no as caparras que o can d’o que sucan a sangre: bi ha más dreitos ta ras mascotas que ta ras demás espezies, e amás o sesgo antropozentrico pribilechia a mamifers sobre aus, a istas sobre inseutos e a istos sobre a bechetazión. Cal parar cuenta amás de que a metafora ye incompleta, bi ha dreitos pero no debers, no ye fázil desixir debers a un toro librato d’a tortura d’a lidia u á una anaconda.

Un chiro curioso d’o nuebo marco que considera os animals como personas ye o trespaso d’o sinificato negatibo de ‘forano’, ‘estranchero’ enta os animals. En os años nobanta en una bal perinenca bi eba una inquietú importán por a presenzia de culebras berenosas que yeran chitatas en o mon dende alicoters, dintro de bolsas fotodegradables, u ixo deziba e churaba muita chen. Bel conzello escribió a o subdelegato d’o gubierno preguntando por o caso. Yeran culebras modernas, teunolochicas, pero no solo ixo. En cuentas d’espantar por a suya grandaria como as serpiens de A Espuña, istas yeran “americanas, negras” e, pa forro bota, preñatas. Yeran foranas, poderosas como os americans, negras, escuras, periglosas mesmo en as suyas entrañas, o Bronx nuebayorqués imbadiba a montaña. Y, en pagas, fembras. Me tocó acompañar a un zereño montañés mientres dallaba a yerba, con un mango de xada en a man por si l’atacaba bella fiera fizadera. No me calió fer-lo serbir, o escuro e sibilino pueblo no nos acometió.

A foranidá como atributo negatibo propio d’as personas se trespasa a os animals. En aragonés os foscos tordos olibers se claman asobén tordos americanos (Sturnus unicolor) con parellana intenzión. Lo mesmo pasa con os onsos trayitos dende Eslobenia enta os Perineus, una pintada sobre o gudrón en o lugar de Sarrrance (Bal d’Aspa, Biarn) lo definiba claramén: "Non à la colonisation slovène. Population déterminée, guerre déclarée" No a ra colonizazión eslobena. Poblazión determinata, guerra declarata.


Erasme (1511 - 1964) Éloge de la Folie. Paris, Garnier-Flammarion. Fernández Moreno, N. (2004) Temas de etnología regional. Madrid, UNED. Lakoff, G. (2017) No pienses en un elefante. Lenguaje y debate político. Barcelona, Ediciones Península. Mollo, M. (1964) El Fuero de Jaca. Zaragoza, I.E.P. Pastoureau, M. (2008) Les Animaux Célèbres. Condé-sur-Noireau (Calvados, France), Arléa. Picq, P. (2007) Nouvelle histoire de l’Homme. Paris, éditions Perrin. Vidaller Tricas, R. (2017) Fendo l’onso. Asayos de antropolochía zoolochica. Uesca, Comarca Alto Galligo / Alto Gállego. Sahlins, M. (1997) Islas de historia. La muerte del capitán Cook. Metáfora, antropología e historia. Barcelona, Gedisa editorial.

Publicato en El Eco de los Libres:  "No pienses en as serpiens", en El Eco de los Libres, lº 3 (2019)  Jaca, Ateneo Jaqués.
pp. 153-155.

No hay comentarios:

Publicar un comentario