Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

24 abr 2017

A Sinobia trespasa o Sustro



A sinobia trespasa o sustro; a calor d’a bida grilla as simiens, fa puyar a sapia, engordar chemas y naxer flors que foratan a napa de fuellas muertas que cubilla o suelo d’as selbas. 

En as fabosas o sustro ye preto d’o peso y a fartera d’as nieus pasatas pero as flors tienen que chitar ascape pues en que follen os fabos tasamén plegará a luz, malamén podrán crexer sin os rayos d’o sol que, entre o ibierno e a primabera, encara pueden dentrar en a selba.

As pinadas, con sustro de pinarra, tampó dixan pasar guaire de luz pero as matas que han d’enguiliar entre as agullas de pin ixecas saben o que lis pertoca; asobén son tan aspras como os mesmos pins: chinebros, aliagas, gabarderas u barzas de mala piel, punchudos como mosen escaldato, aspros como mozet encarrañato, jascos como dueña espazenziata. Por suerte, mosens e dueñas son un recuerdo de biellos tiempos ranzios, os d’a nuestra nineza, como as gabarderas e as barzas que colonizan as tierras albandonatas.

Prefiero o sustro d’os sotos e riberas en os que zapateras, tucas, petiqueras y yedreras s’enreguilan por os trallos d’os choplos e os salzes puyando enta ra luz d’as coronas. Ixos sí que’n tienen de sinobia.

A parola sinobia a descubri un día por a Sotonera. Yéranos con María Gracia, naxita en Puen de Luna, casata en o Pueyo Boleya e lola d’os míos sobrinos. Charrábanos á o canto d’una perera de chemas rinchatas que nunziaban a fin d’os fredos. Me contaba d’a muita sinobia que’n eba l’arbolet y, curioso, le’n pregunté si se referiba á ra sapia u á ras mesmas chemas. No, me deziba, a sinobia, seguntes l’esplicaba o suyo lolo, ye ixa fuerza que han as matas pa chitar, pa fer flors e fuellas, a mesma que’n tiene un can u una persona si le’n tallan una garra e contina bibindo. Me parixió un conzeuto polito, mui polito, d’o que charremos un buen rato.

Más difízil fue sacar treslau de l’orichen d’a boz. Synovia fue un termino imbentato por Paracelso (s. XVI) pa describir bels fluyitos corporals, más tardi reziclato e redefinito por a medizina. Talmén baiga por astí a respuesta pero, por mui popularizata que siga a obra de Paracelso, se fa difízil pensar en una relazión dreita entre as dos ideyas.

Un bayo más plausible o trobé más adebán fendo una gambada por Bertiz, en Nabarra. Trobé a edizión facsímil d’a obra de José Mª Lacoizqueta Diccionario de los nombres euskaros de las plantas (1888). O botanico Lacoizqueta naxió en a capital d’o conzello de Bertizarana, Narbarte, chunto á o Señorío que yéranos bisitando, “in pulcherrima planitie bertizaranensi” como deziba el. En 1924 una placa de marbre onró a suya bida: “Lakoizketa’r Jose Mª apez zenari 1831 ko-2’an 1889ko XII-25’ean etxe ontako...” en ista casa naxió o siñor Lacoizqueta, o más señero botanico basco. Placa recordatoria en reconoximiento d’o que li debemos os bascos... Ye un autor dezimononico que no siempre escapa d’a especulazión pero buen conoxedor tanto d’o país como d’o tema y a luenga, por o que o suyo testimonio ye dino de ser estimato.

En a plana 41 d’o Diccionario diz:

“Los labradores conocen por el mayor o menor volumen de la yema, si el vástago que ha de salir de la misma florecerá o no, pronosticando así con anticipación si el año siguiente fructificará o no el árbol de que se trata; y cuando el botón o yema encierra el germen de la flor la llaman SUAMUA; es decir, botón que encierra fuego, elemento al que parece que el euskaro equipara la vida; puesto que al germen de la semilla la denomina también GAZTA-SUA, es decir sal de fuego, que equivale a esencia o rudimento de la vida, y esta distinción que saben apreciar los prácticos del país fue también observada por Dupetti-Thouars en su teoría del desarrollo de las yemas, donde llama embriones libres a las que dan flor y semilla, y embriones fijos a las que sólo dan hojas y ramos.”

Nos chuntemos pues de combersa imachinaria a seña María Gracia, o botánico Lacoizqueta y o chulet que isto escribe, os tres debán d’a chemas plenas de sinobia d’a perera, d’as suamuak paratas pa chitar blancas flors.

No he sabito trobar más adebán otras referenzias á suamua, talmén os botanicos e os lingüistas bascos d’aquellos años no tenesen muitas relazions, asabelo. Bels años más choben que o botanico de Bertizarana, Julien Vinson, lingüista franzés responsable d’a primera gramatica tamoul, estudioso d’as luengas indias e basca, titulato en a Escuela Forestal de Nancy e muitas cosas más, publicó un triballet sobre a parabra “árbol¨en basco que ye parti d’una curiosa polemica sobre si una luenga que no’n tiene una parabra ta clamar á os árbols ye respetable u no:

 “«Comment, mais nous avons plusieurs mots pour arbre», et, en effet, dans le dictionnaire d’Azkue, le plus complet et le meilleur de tous, on trouve les mots suivants, traduits: «arbre» = zuhain, zuhaintze, zuhaitz, zuaitz, zuhamu, zuaritz, zuhartze, zuhatze, zugaitz, zugatz, zularitz, zurgai, zurzai, mais ancun de ces mots ne correspond exactement à notre arbre dans son sens générique: zuhain veut dire plutôt fourrage, zuhamu s’applique de préférence aux vignes grimpantes, les autres mots, qui sont expliqués «arbre sauvage» viennent manifestement de aitz, aritz, avec ou sans h initial... qui est le nom propre du chêne pédonculé” (VISON 1919: 203-204)

 (“Cómo, pero nusotros hemos muitas parolas ta árbol”, e, chustamén, en o dizionario d’Azkue, o más completo e millor de toz, se troban as parolas siguiens, traduzitas: “árbol”: = zuhain, zuhaintze, zuhaitz, zuaitz, zuhamu, zuaritz, zuhartze, zuhatze, zugaitz, zugatz, zularitz, zurgai, zurzai pero denguna corresponde esautamén á o nuestro árbol en sendito chenerico: zuhain quiere dezir más ferraina, zuhamu s’aplica más que más á ras parras, as demás parolas que sinifican “árbol montesino” bienen claramén de aitz, aritz, con u sin h inizial... que ye o nombre propio d’o caxico pedunculato”)

Zuhamua, sinobia e suamua fan un aire de familia que o propio Vinson proposa de bella manera en a conclusión d’o suyo triballo:

“Il est possible en effet que zur lui même vient d’une racine exprimant un mouvement rectiligne vertical, une poussée de bas en haut et je ne serais pas étonné qu’il s’y rattachât aussi le mot su, “feu” qui implique le même mouvement” (VISON 1919: 205) 

(Ye posible en efeuto que zur bienga d’una radiz que esprese un mobimiento reuto bertical, una empenta de baxo t’alto que no serba raro que se relazionase tamién con a parola su, “fuego” que implica o mesmo mobimiento)

A calor d’a bida que puya entre as fuellas muertas d’a selba, entre o sustro.

Sustro deriba d’o latín substrātum, “espardir por tierra pa fer a cama d’animals u presonas; tapar, cubillar de; guarnir, refirma por abaxo, por o pie”. En 1846 dio o cultismo franzés substrat, y en o sieglo XX o castellano substratoSubstrātum ye farchato por o prefixo sub y o partizipio de perfeuto de sternō, strātus, “napa de piedras, de fuellas,ezetra” (SEGURA, 2013) d’o que han deribato parolas tan conoxitas como a italiana strada, o anglés street, alemán Strasse (carrera, camín), estrato como mena de boira, estratosfera, estratigrafía, u o castellano estrado (s. XIII). Estrato aparixe en franzés en 1805 (strate) y en castellano en 1884.

Sustro como se bei s’achusta más á ra definizión de strātus como napa de fuellas. En o Biarn soùstre y soustrat son as matas que farchaban antismás a cama d’as bacas (MOREUX & PUYAU, 2005) mantenindo como se bei o sinificato de substrātum. Como parabras deribatas son os berbos soustra e soustreya , “replegar as matas, fer a cama d’as bacas”, e soustroulh, a “cama d’os cochins”. En a Gironda, en 1369 se decumenta sostratge con o mesmo sendito, que pasa á o franzés como soutrage (1796 soustrage), “produto de tirar a pinarra d’as plantazions de pins d’as Landas, emplegata pa camas” (u pa fer tierra fiemo). En silbicultura se define como “operazión anual que consiste en tirar a fusta muerta, pinarra, felzes e aliagas que fan difízil a esplotazión de bellas selbas como as d’as Landas en particular” (CNRTL) N’eba mesmo un droit de soutrage.

Sinobia, por as suyas connotazions filosoficas, que blincan d’os tarabidatos ideolochicos dominans d’as luengas SAE, ozidentals, fillas d’as filosofías monoteistas en as que a espezie umana, e más en concreto l’ombre masto, se deseparan d’a naturaleza (e asobén d’a muller e d’as collas sosmesas, “o sustro” d’una pinada de  dreitos masclos) pa poder dominar-la y, en trista consecuenzia moderna, acorar-la. Un termino que chunta baxo a calor, o fuego d’a bida a toz os sers bibos, e que premite pensar o mundo d’otra manera, allena á l’angruzia capitalista que Weber relazionaba con a etica protestante, con a relichión chustificadera d’as desigualdaz. Sinobia, demostrazión de que as luengas son bella cosa más que istrumentos de comunicazión neutra, que son almagazens d’ideyas e ideolochías, de trazas de beyer o mundo e, por as mesmas, de fuens de posibles soluzions a ra nuestra superbibenzia como espezie.

E sustro, biella parola que nabesa os sieglos esbarrando os suyos sinificatos entre luengas e tierras, street anglés, substrat rescatato por as luengas modernas, fértil sustro gascón e aragonés á o que a nuestra luenga encara puede sacar-le suco en a suya nueba florada.


CNRTL: Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales: http://www.cnrtl.fr/definition/soutrage

Lacoizqueta, J.M. de (1994) Diccionario de los nombres euskaros de las plantas en correspondencia con los vulgares, castellanos y franceses y científicos latinos. Edición facsímil de la de 1888, Pamplona, Gobierno de Navarra

Moreux, B. & Puyau, J.-M. (2005) Dictionnaire Béarnais – Français, Ortés, Princi Negue – Institut Béarnais & Gascon

Segura Munguía, S. (2013) Nuevo diccionario etimológico Latín - Español y de las voces derivadas. 5ª ed. Bilbao, Universidad de Deusto.

Vinson, Julien (1919) “Études de vocabulaire basque: le mot arbre et les idées générales”, Paris, RIEV [Revista Internacional de los Estudios Vascos] 10, 203-205.

No hay comentarios:

Publicar un comentario