Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

10 mar 2013

De cuculetas e pans de cuculo


Ista zaguera semana ha plebito por os cobaxos d’a montaña, a nieu se’n ha fuñito y entre o pardo d’a tierra blincan as primeras flors bisteras, as cuculetas. Bisteras porque o berde e discreto chigüerro (Helleborus) fa días que se tiene dreito. En os marguinazos paulencos u en o canto d’os barranquez tamién se beyen as patas de caballo (Tussilago farfara), que atros años ya lebaban un mes florexitas; tiengo que replegar-ne antis de que se pasen, fan buena onra ta salbar tusiqueras como a que tenié a nuei d’o chuebes pasato.

Primula elatior, crexe en as
montañas d'o sur d'Europa
  As cuculetas son flors d’o chenero Primula, as primeras que he bisto por Lasieso son d’a espezie Primula acaulis, en o Sobremón luego se chuntarán con Primula elatior, encara que seguntes o Atlas de Flora d’o Pirineo Aragonés a primera no puya d’os 1420 m. e a segunda no baxa d’os 1600, pero istas güegas en a redolada de Sobremón – Erata se trestucan asobén. Dentro de poco istas partis meyas d’as bals serán plenas de otras cuculetas más comuns, as de Primula veris. Bi ha tres espezies más, farinosa, integrifolia e hirsuta, as tres royiscas en cuentas de amarillencas, pero biben en puestos alters, enrunaus por a nieu pa días. Amás amás, en bel chardín de Aso Sobremón naxerán as cuculetas royas, bariedaz de chardinería de P. acaulis. Astí en tienen de royas, pero en as floristerías en benden de todas as colors.

 Tanto Primula como cuculetas fan referenzia a una mesma ideya, o prenzipio d’a primabera e primabera ye chustamén uno d’os suyos nombres comuns en muitas luengas (primavera, primrose, primevére...) igual como o zientifico Primula veris. Yo he sentito primabera ta ra Hepatica nobilis, chunto con flló de primabera u flor de semana santa. Iste zaguer nombre ye común en bellas luengas como o francoprobenzal, o normando u o franzés (istas dos luengas d'oïl) en sinonimia con cuculo. Asinas Toussaint (1) sobre Primula (e atras) diz que en Normandía ye "coucou (...et) pâquerole, plante qui fleurit vers Pâques, a l'arrivée du coucou", (cuculo e pascualera, mata que florexe arredol d'a Pascua (Semana Santa), cuan plega o cuculo).
Primula veris, eurosiberiana

Cuculetas, cuculos, pan de cuculo, pan cuculo son nombres zentrals referitos a o reloche d’a primabera, o cuculo (Cuculus canorus), “si ta o tres d’abril no canta o cucut, u m’he muerto u m’he perdut” u como me deziban en Botaya “O día de san Benito pasa o cuculo o mar y si no lo pasa se queda dillá” (o 21 de marzo). Ye amás una metáfora prou normal en as luengas europeyas, asinas en franzés, gascón, catalán, en a italiana bal d’Aosta u en o cantón suizo bezino de Valais. Pero no en toz os países as mesmas flors anunzian a primabera a trabiés d’o cuculo. En gascón, Jean Seguy replega cucut ta espezies como Aquilegia, Lychnis, Stachys, Colchicum, Narcissus u Gentiana, flor de cuculo ta Digitalis, erba cucuda ta Narcissus, cucuts dels mals ta Saxifraga u sebo de cucut ta Muscari, as pastoretas que deziba mi mai. En piamontés a bariedá ye parellana, y en o cantón de Valais debandito trobamos Hepatica nobilis e Oxalis amás de Primula, igual que en a Saboya con a que comparten a luenga francoprobenzal u arpitan (arpitan: montañés u más chustamén tasca). Pan de cuculo por a suya parti ye reseñato ta Oxalis e ta Sedum en gascón, ta Hyacintus, Leopoldia e Muscari en piamontés, ta Muscari en italiano, ta Oxalis en franzés, normando (luenga d'oïl), francoprobenzal, catalán u veneto.  
Primula farinosa, dende
Asia enta os Alpes e
bellas montañas
d'o sur de Europa

Linneo, sueco el, baltizó una flor con o mesmo nombre: Lychnis flos-cuculi, por o que trobamos a mesma ideya en Escandinabia y en o sieglo XVIII. Flor de cuculo que en anglés se fa serbir ta Cardamina pratensis, en franzés ta ros compañons (Orchis, Dactylorhiza), en normando ta NarcissusLychnis, en francoprobenzal ta Primula, ezetra. En frazés, amás, coucou bleu ye a Pulmonaria.

En gascón, coucou como Narcissus pseudonarcissus (asinas mesmo en franzés) da o dito "Quan piroca lou coucou, la prima que bèca", cuan espunta a cuculeta, a primabera acucuta, con a mesma ideya. Por aquí Narcissus pseudonarcissus, os boticos, pimpollos u perolez he sentito dezir que marcan o tiempo d’as usoneras, sisoneras u muxardoneras, que tamién han o suyo intrés.
 
Primula hirsuta, endemica d'os Alpes
e d'os Perineus zentrals
 Por a bal de Benás he replegato chocolateras ta Primula veris, por a suya traza e porque as corolas se chupan ta tastar a suya sabor dulza. Lo mesmo me contaban por Yesero en do las claman cascameriendas, más parexito a o escusabrendas, a Merendera pyrenaica. Igual que en Biescas, en do apunté ‘manguitos’ a un informador, en un lugar en o que cuculetas ye parola común. Antiparte, en Samianigo bi ha qui esferenzia Primula veris de P. elatior e P. acaulis, de flors más amplas, y emplegan cuculeta ta ra primera e cuculo ta ras segundas.
 
Cuculetas royas, bariedá de
chardinería de P. acaulis
 En resumen, una mesma ideya se fa serbir ta una mesma reyalidá pero concretando-ne en espezies diferens. Con tot, e como gosa pasar en ista mena de lecsico, se columbra un espazio contino entre o aragonés, o catalán, as luengas de Franzia, o norte de Italia e dillá Rumanía u Anglaterra, que manimenos no pareix dentrar más en o espazio iberico. Talmén siga por manca d’estudios u por alazez culturals pero ye bien intresán. E curioso que iste mapa se faya un aire con o d'a corolochía europeya, con as rechions eurosiberiana e mediterránia, en parti porque muitas espezies d'a flora altoaragonesa son eurosiberianas, y en parti por o que bede ser una casoalidá sin más.



(1) TOUSSANT, Abbé (1906) Étude etymologique sur les fleurs normande et parisienne. Bulletin de la Societé des Amis des sciences naturelles de Rouen. Imprimerie Lecerf fils. Rouen.


No hay comentarios:

Publicar un comentario