A Zistra Amariella

Istas semanas a tasca canta. Uno d'os paxaros más bonicos ye ista zistra amariella. Enzima de un cantal de liquens blancos e royos, a suya color s'amaga d'a bista d'os ziquilins que aturatos en o aire aguaitan ratons e aus que almorzar. Manimenos, dende a mesma tasca, dende abaxo, a color d'o suyo peito e cara, amariella, ye un buen reclamo ta ras fembras d'a suya espezie.

Torno ta uno d'os míos libro-totem, a guía d'os Perineus de Claude Dendaletche, e repaso as suyas cosiderazions enta ra zistra amariella. Diz "prous de paxaros que han o masimo de nidificazions efeutibas en a tierra plana, son capazes de reproduzir-se ... en montañas a buena altitú". E fa tres oserbazions d'entre as que me intresa más a primera:

- As trazas d'o biotopo en a montaña ye más parellana a o biotopo primitibo - o puesto en o que bibiba antis d'a trasformazión antropica d'o paisache -, que o suzedanio ofrexito por un paisache de tierra plana tresformato de raso por a autibidá umana. Asinas, a zistra amariella bibe en os cultibos redolatos de árbols d'o plano gascón, que chunta meyo ubierto - os cultibos -, e meyo semitancato - matas d'as espuendas. E tamién en as tascas con matas d'a montaña. Ta o paxaro han a mesma sinificazión porque astí se chuntan os tropotopos (puesto de minchar) ubiertos e os chenotopos (puesto de nidificazión) tancatos. Ista traza - fisonomía - bale más ta ra zistra que a composizión d'a flora d'o puesto en o que bibe.

U siga, un paxaro de tierra plana puya ta ra montaña ta trobar puestos que se parixcan más a o que teneba abaxo antis d'a tresformazión d'o paisache. Asinas, a zistra cría en os Perineus entre os 800 e os 1900 m. de altitú, encara que ta o ibierno pueda beyer-se por tot o país. Pero claro, a tasca en a que ye feita ra foto, a 1850 m. tamién ye un paisache antropico, en o que o fuego acotoló selbas ta espardir feners. Feners en os que medran bellas matas e arbolez en os que parar os niedos, e ta ixo yera a miqueta de palla que teniba unatra zistra en o bieco.

Palla sora, entre berda e amariella. E aquí biene atro dilema cultural. Ta muitas luengas iste paxaro ye amariello, ta atras ye berde, como o gascón 'verdaula', o catalán 'verderola' u o picardo 'vérdhiére'... u o semontanés 'zisberde' e o sobrarbense 'zistra berde'. En a bal de Benás iste chenero - Emberiza - son os 'sibaders' (zebada - Avena sativa), en iste caso 'sibadero amarillo'. Biene a o caso porque en o Piamonte italiano ye 'mijarola', de o millo (Pamicum miliaceum, otra graminia), e 'pajera' (as 'j' leyitas a ra franzesa), de palla. En gascón, sin dembargo, o 'milharin', ye un primo d'a familia, (Miliaria)Emberiza calandra, que en portugués, gallego e castellano desbarran por o trigo: triguero, trigueirao, trigalla. Tamién en aragonés, en o que ye más propio 'cluxidor', por o suyo canto.

O de zistra ye una onomatopeya d'o canto que sirbe ta ro chenero Emberiza en aragonés. Asobén o apellito espezifico alcorza o nombre e da como resultato: zispardo, zisberbú, zirberde, zirmariu u o intresán zisnero de Salas Altas, en o que se troba a color 'nera' ya tresbatita. En fin, barucas en latín...