Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

1 ago 2014

Sargantanas perinencas




Se’n ba un chulio con no guaire calor, nueis mesmo fredas, e poca plebia. Hemos puesto disfrutar d’a montaña y esmicazar un par de botas que estrené no fa tanto tiempo en os Alpes franzeses. M’he dixato o tocho en asabelos de puestos, tantos como Caco ha parau cuenta d’o mío tozuelo esbarizadero e lo ha replegau. He gastato bel par de potes de crema de sol ta acabar cremándo-me os brazos como si no lebase cosa. Y encara queda agosto, qué plazer.


Istos días imos por o mon rechirando matetas raras d’alta montaña, d’ixas que talmén no aguanten un cambeo climatico que traiga más calor. O zaguer mierques puyemos por os altos tensinos con a buena compaña de Salvador e Gloria. Son fendo un estudeo sobre bellas espezies de reptils e anfibios peninsulars. Quieren saper qué puede pasar con ellas si contina iste chandrío de mundo que ye dixando a nuestra espezie. Pudimos asinas aprender muitos detalles sobre una espezie de sargantana – changardinas aprendié a clamar-las en casa mía, me cuesta cambiar-le o nombre -, endemica d’os Perineus zentrals: Iberolacerta bonnali, sargantana d’os Perineus u perinenca (1).

Ye una changardina más bien chiqueta que bibe en as gleras y tarteras de l’alta montaña perinenca, dende a bal de Tena dica ra Ribagorza e a os dos costaus d’a güega. En o cobaxo d’o suyo territorio se chunta con otra sargantana, a rocazera (Podarcis muralis) d’a que no fázil distinguir-la sino por una escameta en a parti d’o morro e poco más.
Sargantana rocazera
Como pasa con a ra raneta roya (Rana pyrenaica) ye una espezie feita a os fredos d’a montaña. No más puede campar fuera d'o cado cuatre u zinco meses a l’año, mete no más que cuatre güebos bien desarrollatos (bibipara con estratechia K: pocos fillos que sobrebiben bien), bibe dica 17 años (cuatre u zinco ta fer-sen adultas), no tiene guaires depredadors... porque ocupa puestos en os que tampó no bi ha muita bida. A suya istoria ye biella, dizen que fa cuatre millons d’años que ya prenzipió a suya espeziazión, puyando e baxando dende as tucas enta o plano seguntes o clima yera más u menos fredo.

Os pariens más amanatos d’o chenero Iberolacerta están en os mons Zagros de Irán (chenero Iranolacerta), y entre o sudeste d’Europa e o sudoeste d’Asia (chenero Darevskia). Luen en o árbol d’a sistematica d’as sargantanas queda o chenero Podarcis con o que como ye debandito comparte o cobaxo d'a suya aria.

Sobre 1920 o perineista Jean-Louis Bonnal puyó ta ra tuca d’as Tres Serols conoxita como Mon Perdito do bido una sargantana que se le fizo rara. En 1922 replegó en o ibón azul de Bigorre bellas sargantanas d’ixas y le’n mandó en dos tongadas una muestra a Amédée Louis Lantz qui, en 1927, describió a espezie ta ra zienzia como Lacerta (Podarcis) monticola bonnali, drento d’o subchenero Podarcis que más tardi puyarba ta chenero. Ya en ixos tiempos parón cuenta que a nuestra sargantana perinenca yera emparentata con atras de montañas de Croazia, Dalmazia u o Caucaso zentral.

Dimpués de bels estudeos a o largo d’o sieglo pasato ye Óscar Arribas en o cabo d’o milenio qui define o chenero Iberolacerta, subchenero Pyrenesaura ta tres espezies que biben en:

- Os Perineus zentrals (Iberolacerta (Pyrenesaura) bonnali),
- Bal d’Arán e parti d’os Perineus de l’Ariége (Iberolacerta (Pyrenesaura) aranica) e
- Parti d’os Perineus de Lleida, Andorra e l’Ariége franzés (Iberolacerta (Pyrenesaura) aurelioi).

Un subchenero Pyrenesaura embolicadero que premite deseparar istas tres espezies de otras cuatre Iberolacerta que biben en bels mons ibericos más una zinquena d’os Alpes.

Encara que l’aria de distribuzión d’a sargantana perinenca ye compauta, as suyas poblazions están deseparatas, y se pueden trobar buedos grans entre unas e atras. Fue por ixo una suerte trobar una poblazión como cal, entre 2.200 e 2.300 m. de altaria, más parando cuenta que o día d’antis ébanos trobato en Tendennera una changardina rocazera a 2.300 m. E ixe mesmo día, baxando cara ta casa trobemos sargantanas rocazeras a 1.900 m. en a mesma bal en a que yéranos. Sólo en casa, con a foto, paré cuenta que a escama rostral, a que tien en o zentro d’o morro por arriba, no tocaba con a escama entrenasal, a que ye enzima, entre os foratos d’o naso, amás de que teneba tacas en a papada e a lomera, u siga, que no yera Iberolacerta.

O nombre de sargantana ye uno d’as parabras que más barians tienen en aragonés, dende ista más u menos común dica ra changardina de casa nuestra u a singartalla benasquesa; más de setenta se pueden trobar en os bocabularios espezializatos. No ye un nombre esclusibo d’a nuestra luenga, ye propio tamién d'os territorios de luenga catalana u d'os oczitans, dende os gascons “singraulhete”, a os ozidentals “sarrangléte” u “singarline” (Landas). En Mirefleurs, amán de Clermont-Ferrand (Aubernia) se puede sentir “isartyino”, nombre que fan benir d’o sustantibo oczitano “eissart”, que biene a sinificar sucarrata, artica. O tema d’a suya etimolochía ha dato asabela literatura dende fa dezenios, un resumen ya biello ye en o articlo firmato por o Seminario de Geografía Lingüística, de 1976. Os argumentos, como pasa asobén con isto d’os etimos, son bariatos, pero denguno me ha parexito definitibo.

Antiparte, no he sabito trobar o nombre en decumentos dillá d’o sieglo XVIII cuando Ignacio de Asso diz:
- Lacerta agilis. (...)  Dorso tripici punctorum nigrorum serie. Utramque nostrates Sargantana appellant (...) Hae duae posteriores, Lagarto, et Fardacho dicuntur (...).
En fin, rechirín rechirán changardinas perinencas por as tarteras trobemos un cantal granizo pleno de güecos por debaxo que bel gato montesino eba combertito en un fosal de marmotas. Crapazins, bariellas, esquinazos, costiellas de marmota yeran sembratos por debaxo d’o cantal y en un buen zerclo arredol. Menos bisteras, muitas cagatas blancas de güeso machucato e pelos, repuis d’as farteras. Ye notable cómo a introduzión d’a marmota a meyaus d’o sieglo XX ha feito que un gato puye dende as suyas quiestas selbas enta ras tarteras y tascas d’o puerto. Astí s’ha coflato y por o que se bei le’n ye fendo buen prebo a carne de iste nuebo e rezio radedor d’o paisache perinenco. Cuan pleguen os fredos, cuan caiga ra nieu li tocará baxar a ganar-se ra crosta ta ra bal. No sé si baxará plorando u con ganas de cambear de dieta. O minio que bide no guaire luen d’o cantal d’o gato talmén s’alegre de que se’n baiga una competenzia tan feroche; o zorze que blincó astí mismo e que talmén bibise a ra güembra d'o gato, a salbo d'o minio, igual opina o contrario. A ras sargantanas igual se les tendrá porque ta cuan se’n baiga o bezino ye fázil que ya sigan amagatas asperando una nueba primabera.

(1) En o Atlas y Libro Rojo de los anfibios y Reptiles de España, d’o Ministerio de Medio Ambiente de España (2002), aparixe en aragonés como “sargantesa pirinaica”. En o manifico libro de Óscar Arribas (2004) Fauna y paisaje de los Pirineos en la Era Glaciar (Lynx Ed. Barcelona), biene como “sargantesa pirinaica” e “sangardilla pirinenca”.

Botica en Villafranche de Conflent. Perineu oriental franzés

Asso y del Río, I. J. de (1784) Introductio in oryctographiam, et zoologiam Aragoniae... Madrid.

Seminario de Geografía Lingüística. Universidad Complutense (1976) "Los nombres de la “lagartija” y del “lagarto” en aragonés y sus designaciones en otros ámbitos españoles". En AFA XXVIII – XXIX, pp. 143 - 184. Zaragoza. IFC.





No hay comentarios:

Publicar un comentario