Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

10 abr 2013

Ranetas Royas


Parella de ranetas royas con os suyos güegos

Ayer de tardis plebizniaba por o barranco l’Infierno, plebia freda que asobén yera matacrabiz e mesmo nieu. Manimenos feba buen estar mientres estiraba as garras por a selba de pins, abez e fabos espullatos d’o solano Tendenera. Un chabalín andaba tranquilo cara ta yo, bochando as orellas greñudas e amplas, sin parar cuenta en garra periglo. Tan confiato marchaba que a la fin tube que fer-me notar, discretamén. Roñó e se’n fue selba abaxo por o canto d’una cardonera.

Ya ha pasato un mes d’as primeras flors pero no se nota guaire a primabera, astí siguen as cuculetas, bella brioleta, os chigüerrios e poco más, muita nieu en os pazinos y, profés, en os altos. En un cantón d’o camín, debaxo d’o que fa bels días yera una cuniestra trobé una rana disecata como una momia, escura. Un exemplar de raneta roya, Rana pyrenaica, común en istas montañas. Común pero espezie no conoxita dica fa bella bentena d’años, cuan fue descrita por Jordi Serra-Cobo. Ye como a rana roya (Rana temporaria), pero más chiqueta e con unos costumbres una mica diferens. Bibe en barranquez e canals por as que corra l’augua entre os 1000 e os 2100 m. de altitú, pero no en ibons e auguas quietas, encara que se puede trobar en os cumos d’as bacas. A rana roya – temporaria – ye d’auguas quietas en alta montaña do plega dica 2700 m. en Sallén, e prou terrestre en cheneral. A pyrenaica no más se troba en a cara sur d’os Perineus dende Nabarra dica ras Tres Serols, e dende ra güega dica ras sierras d’o flysh, a o norte d’a Basa. Ista pobreta que trobé debeba marchar de una ribera enta otra y se quedó por o camín.

Más adebán en un barranqued bide os carrazos de güebos de ranetas royas, istas bibas. Los meten apegatos a ras piedras, no flotan como os de temporaria, ni ban tantos chuntos. En isto se parixen a ranas de montaña d’o Imalaya e Chapón, y en atra cosa; agora en o prenzipio d’a primabera as ranetas están arguellatas, les sobra muita piel, os biologos chaponeses dizen que tener tanta superfizie de piel en relazión con a masa corporal les premite recullir más calor d’o sol en istas rinconatas tan fredas, entre o ibierno e a primabera.


Raneta roya, se puede parar cuenta d'a piel que
le'n sobra por os costaus

Dentro de bellas semanas d’os güebos irán salindo a bonico as cullaretas, e os carrazos s’esfilorcharán tremolando como banderas por o paso de l’augua. Ye un prozeso que puede durar meses, por o que ta chulio se troban as cullaretas, escuras con taquetas doratas, e os ranuecos, chiquez e bonicos, como feitos a escala.

En o país d’as ranetas royas por un regular biben tamién os guardafuens, atra espezie endemica de istas montañas. Jordi Serra-Cobo diz que os guardafuens, en os puestos en os que coinziden a rana e a raneta roya, predan más sobre a gran e que isto ye una bentaxa ta ra chica. Yo por a mía parti, he espuesto que bi ha una depredazión seleutiba e intensa de rana roya por parti d’a nuestra espezie que ha faborezito as poblazions de raneta dende que a montaña ha sito abitable ta Homo sapiens, fa entre 10 e 20.000 años. Asinas, antis más que agora, en as zonas en que biben a rana e a raneta y en as que he preguntato por o tema, t’allá ta meyau marzo cuan a pasa o pedrolé se puyaba ta ras tascas en as que se sabe crían as ranas y as baxaban a sacos. Fendo isto asinas, o que se culliba yera siempre rana roya, no raneta pues ixos puestos concretos en os que s’amagan as ranas en collas lumerosas son propios d’a gran, no d’a chica. As cullitas que he puesto costatar de raneta roya han sito esporadicas e zircustanzials, feitas por pastors en o estiu d’os puertos, no cheneralizatas. A paradoxa ye que podreba dar-se o caso de tener que fomentar ixa prautica güei betata por a lei ta asegurar a bitalidá d’as poblazions d’a raneta endemica.

De ranas en Aragón bi n’ha 4 (5) espezies: dos ranetas berdas d’a familia Hylidae, raneta berda, Hyla arborea, raneta berda meridional, Hyla meridionalis cuala ária dentra bel poco por o este d’o país. E tres d’a familia Ranidae: a rana berda, Rana perezi, propia d’a peninsula Iberica, o sur de Franzia, Balears e Canarias, a rana roya e a raneta roya debanditas.

A rana roya ye común en Europa pero no en a parti mediterránia, a o sur d’as grans cordeleras, por o que en a peninsula Iberica no más bibe que en una faxa setentrional. A suya cullita de primabera yera una d’as autibidaz siñalatas d’o calendario perinenco. Seguntes iba desfendo-se a nieu a chen puyaba por as montañas replegando-las a sacos, como ye debandito. Remero os pleitos entre os bezins de Tramacastiella e Sandiniés por quí replegada ranas en según que basas, u as remataduras en bellas estazions de esquí, en as que a fin d’a temporada coinzide con una buena cullita de ranas royas. E m’alcuerdo bien de un lolo de Grist que eba estato en as tres pedretas, en o espital de Uesca, meyo desauziato. Puyábanos con Antonio por l’Aigüeta de la Ball e dimpués de pasar a Palanca de la Ball, a dos oras de camín, aturemos a fer un mueso entre os pins, yeran as nueu d’o maitín. En istas que baxaba o lolo, aplleret, con una bolseta plastico penchata d’o güembro. – Buenos días ¿Qué fa per así?.Ta qué quiers que te mienta nino, de cullí granotes de l’ibón de Pardines - ¿Y en ha culliu moltes?Ui no, ye masa tardi y no estigo t’achocar-me como cuan chobe, nino... O ibón de Pardines ye a más de cuatro oras de camín dende Grist, á dos dende la Palanca sobre a que yéranos, aquel ombraz a o que daban por muerto en o espital baxaba ya cara ta casa con unas poquetas ranas y yeran as nueu d’o maitín... baxemos chuntos, nos contó o borguil d’operazions que le’n eban feito en o espital, e ya en a bal de Grist l’ofrexiemos fer a zaguera parti en o nuestro auto, ta escusar-se poco menos de meya oreta. Azeutó pero cuan yéranos amán de ro lugar nos pidió que lo baxásenos, no se fuesen a pensar en Grist que lo ébanos pillato con as ranas. Qué raza de chen...

A parola rana ye latina, por o que se bei una onomatopeya d’o suyo canto. Asinas tarcual u eboluzionata ye común en os dialeutos d’o latín como o aragonés u o franzés rainette emplegato ta ra raneta berda. D’o achiquidor propio d’o latín popular ranucula benirban o franzés grenouille, o catalán granota u o gascón griaulha, y en aragonés me pienso que ranueco, o chobenil d’a rana antis de fer-se adulta. En a bal de Benás, granota, astí ta ra Rana temporaria que ye a unica que pareix campar a penar de que en as encuestas me charraban asobén de granotes chiques e granotes grans, y renueco, ta una presona que gosa dar ferrete siempre con a mesma canta, “no puede kallá en tot el día íxo renuéko” diz Ballarín en o suyo dizionario. En Botaya ta deseparar a rana berda d’a roya, claman a ra segunda rana negra.

Antiparte son as cullaretas, o estadio dende que salen d’o güego dica que le naxen patetas e se fan ranuecos, tiempo en que que parixen ixo, una cullareta. En bels puestos s’emplega samarugo u zamarugo, una parola que sirbe por redoladas igual ta ranas u zapos chicos que ta bellas espezies de pesquitos. E capezutos, cabezudos.

...Os mallos d'a sierra Tendenera yeran amagatos por a boira, o matacrabiz seguiba cayendo terne pero sin dar guaire mal, l’orache no animaba a os paxaricos a fer as suyas chichiberrías, pero como diz o charrazo por astí andaban un par de picaguazers marcando augua con o suyo renchilo. Yeran a 1500 m. de altitú, en un puesto más propio de ro picaguazero negro, fendo un bolito en ondas que arrozegaba una taca clara berdisca e amarillenca entre os tonos foscos d’a selba encara ibernal, como si querese pintar o paisache con as colors d’a primabera. En bella espuenda as fuellas nuebas que puyaban d'a tierra anunziaban flors, guiaban a o royo, o amariello e o azul que ya puyan dende o sur.

2 comentarios:

  1. Bai chiquer, que goyo me fa leyer o que escribes en iste "blog". Parixe como si yo estiera en meyo d'a selba biendo as ranetas, o chabalín a l'ombre de Grist.... e tot ixo nomes que coflau en o sillón debán de l'ordenador.

    ResponderEliminar
    Respuestas
    1. Grazias Chesús. Me fa firme goi comprebar que a belún le'n cuacan istas barucas. Me lo paso bien escribindo-las, pero muito millor leyendo mensaches como o tuyo.

      Eliminar