Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

4 ago 2012

De Arnica e Arnicas


A arnica ye una flor que crexe en os Perineus en o piso subalpino, en tascas u zerclos ubiertos de pinadas negras, ye rara. Me refiero a ra mata que ha de nombre zientifico Arnica montana porque, si preguntaz por os lugars á chen que sepa de istas cosas, en toz tos dirán que astí tienen arnica. José Pardo Sastrón (1895) ya escribiba en un articlo tetulato Arnica de Aragón: "Tasamén bi ha mata medizinal más frecuente que o Arnica, en Aragón, a lo menos, ista ye a opinión normal entre o bulgo. Preguntaz por ella a ras chens que se ocupan bella cosa de yerbas, y encara a bels profesors, e toz por un regle acordes tos dirán: Sí; ixa mata se cría aquí, en o nuestro mon, en tal campo u en tal mon le'n he bisto siempre cullir a o farmazeutico tal u cual. Remero que ferá bels sesenta años me l'amostrón en un marguinazo, no luen d'o mío lugar (Torrezilla d'Alcañiz).: Aquí tiens, me deziba un profesor zrujano, a famosa Arnica u Tabaco de montaña; o farmazeutico D. Fulano, me l'amostró ya fa muitos años..." u siga, que en o sieglo XIX yera asabelo famosa. En o  Alto Aragón bella dozena de matas se nombran, y emplegan, como arnicas, e asinas pasa en o resto de Europa.

Ye fázil confundir-las. Más de uno, si la conoxe, pensará que a foto d'alto no ye de Arnica montana, pues as brauteas - as fuelletas que se beyen a metá trallo, no crexen a o mesmo ran, como corresponde, pero ye una de ixas eszeuzions que ha a naturaleza. En o cobaxo de iste charrazo he meso una 'arnica' de Yesero, en ista caso d'a espezie Senecio doronicum.

Ye curioso que o nombre de arnica siga cuasi unibersal, se clama asinas en as luengas de Eurorasia - a suya aria de distribuzión -, dende o portugués dica o chaponés u o coriano, pasando por o ruso, persa, turco, urdo, alemán, anglés, italiano... quemisió. Me pensaba yo, por ixo, que yera parola biella de biello sustrato y emplego igual de unibersal, pero pareix que no. A farmacopía clasica no diz cosa d'ella, cal asperar seguntes se gosa leyer a Matthaeus, en o sieglo XIV que charra de 'arnich'. Matthilolus, en o sieglo XVI, rilata que cura os moratons de trucos e cayitas e dimpués, con trafuques entre os autuals cheners Arnica e Alisma, dica o sieglo XX. Como curiosidá, Hildegarde de Bingen, en o sieglo XII, diz que «Cuan un ombre e una muller son enamoratos, si beluno mete arnica sobre a piel de una de istas presonas, cuan a arnica se seca se tornan locos de amor dica perder o esmo». Nadie dimpués ha dito cosa sobre ista facultá.

Fue en o sieglo XVIII cuan a arnica se fizo famosa como remeyo, cuan se 'descubrió', y cal pensar que ye en ixe sieglo cuan o suyo nombre s'esparde por todas as luengas conoxitas. Por lo que se bei, a suya fama sobrepuyó a ra que teneba o pericón (Hipericum spp.). Dizen que o suyo orixen ye en ptarmica, 'que fa estornudar', dende o griego (encara que en griego no se clama ni ptarmica ni arnica), pues tamién s'emplegó, en polbo, ta fer estornudar. En bellas luengas han parolas que fan referenzia a iste uso. Tamién se fizo serbir como tabaco, atro costumbre moderno, trayito dende America, asinas,tabaco montesino, de montaña, des Vosgues, des Alpes... son nombres comuns en Europa. Tamién 'plantaina d'os Alpes', en franzés, de seguro que un neolochismo (biello) fruito d'o debandito trafuque con Alisma. O alemán "matalupos"  s'alparta de iste bayo: A trazas de sol d'a flor la meten en relazión con o mito d'o lupo Fenrir u Fenris que mira d'acotolar tot lo que aiga de solar ta espardir a guambra.

Bueno, o caso ye que tanta fama tenió que dende allora dica agora ye normal a suya cullita. En muitos países d'Europa ye regulata u betata a suya replega, manimenos se gosa considerar que isto no ye asinas en o nuestro estato. Pero no ye berdá, en o BOE d'o 19 de chulio de 1953 - ya ha plebito - aparixe una Orden por la que "se fijan las especies medicinales protegidas": Arnica, Arraclán, Efedras, Chanzana e Belladona. Que se sepa pues.

Y antis de fer-se tan conoxita ¿tendreba atro nombre en aragonés? ¿tendreba nombre? Asabelo, ye o que tienen as culturas, que cambean, día par d'otro, se fan, refan, se farchan, ameran, se fan notorias u dixan de distinguir-sen... remato con una foto que fize la otro día de una arnica de Yesero, a 2000 m. de altitú. Como ye debandito, ye Senecio doronicum.

 

No hay comentarios:

Publicar un comentario