Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

10 dic 2025

Flora de Lapayón

 
Briza media, yerba de lapayón
 

¿Qué ye un lapayón? Vázquez en o suyo estudio d'a toponimia tensina (1994: 251) diz que ye un terreno farto (aguanoso), de posible sinonimia con fenero, alportando tres decumentos tensinos d'o sieglo XV: «que afruenta con lapayon de conçello clamado Lapayón de Senyor», «un fenero o lapayón ena Scaçosa» e «con Lapayón de Concelho et con Strimal». Un fenero gosa ser un terreno umedenco u de regano, y en una d'as azepzions d'o Dizionario aragonés de terminos cheograficos: "En bels lugars, mollar, u corro de mon por an que remanantía muita augua, estando cuasi de contino fenerizo u embadinau" (Casaus & Miguel, 2008: 151), u siga, un terreno farto.

 Como toponimo se troba en Ribagorza, en Sobrarbe y en a bal de Tena, dende Castanesa dica Sallent. En o Dizionario debandito, un lapayón ye un "biber u mananzial por an que surte l'augua que en terrenos calsinos más altos desaparixe en engulliders, crepas y foratos. Gosa aber-ne d'augua contina, y atras que son intermitens" (Casaus & Miguel, 2008: 181-182). Por a mía parti, en Sallent entendié que ye un reguero en o patro u en a tasca (2022: 103). As tres definizions han en común patro u tasca e augua.

A esplicazión sobre l'orichen de lapayón más zitata ye a de Corominas e Pascual en a dentrada LAPA III d'o suyo dizionario (DCECH, t. III). Dizen que parando cuenta d'o sinificato deribato d'o castellano lapachar e de lapa en basco e atros romanzes, asinas como en antigos lesicografos castellanos, creyen que lapa yera primitibamén un zenegal, un mollar; benirba d'una familia de parolas onomatopeyicas estendita por muitas lenguas indoeropeyas e uraloaltaicas, que recuerdan o soniu produzito cuan se charpurquía en o zeniego. Chapurquiar, zapotiar como un zapo en o tarquín, suena a metafora naxita en tiempos antigos.

Onomatopeyas de tiempos antigos

Seguindo o analís que fa Foucault sobre as diferens teorías de l'orichen d'o lenguache, cuan charra d'as ideyas de Condillac (más que más en Grammaire, 1775) sobre o "lenguache natural", leyemos:

"En o lenguache d'azión, ye o cuerpo o que fabla [...] En as dibersas situgazions do se troba, l'ombre fa zeños, a suya cara fa aparatos; fa chilos inarticulatos - isto ye, que no son feitos ni con a luenga ni con os labios -. Tot isto no ye encara ni lengua ni signo, sino efeuto e causa d'a nuestra animalidá, [ye unibersal] por o que permite a l'ombre parar cuenta d'o suyo sentiu, o mesmo ta el que ta os suyos compañons. Puede pues asoziar un chilo que siente a otro, un zeño en a suya cara, as mesmas representazions que han, muitas begadas, repetito os suyos propios chilos u zeños. Puede replecar ista mimica como a marca e o sustituto d'o pensamiento de l'otro [...] Con iste uso conzertato d'o signo (ya espresión), bella cosa como un lenguache ye naxendo" (1966: 120).

O chapiar d'os suyos piez en o tarquín, en o bardo, ixe lapa primordial, no serba chustamén un aprendizache entre espresions inarticulatas de personas, sino imitazión d'un rudio natural. Una imitazión que se comparte e conzierta, seguindo a Condillac; una imitazión talmén no tan primitiba como o chilo u o zeño, pues ya semos en una comunicazión berbal, con luenga e labios. Ye curioso cómo as teorías de Condillac renaxen en o sieglo XXI. Luca Nobile relaziona espresamén a ipotesis imitatibo-chestual de l'orichen d'o lenguache de Condillac con as neurozenzias:

"As neuronas mirallo son neuronas motor d'o cortex de simios e ombres que han a propiedá de autibar-se, no solo cuan femos una azión, sino tamién cuan beyemos u sentimos a belatro que fa a mesma azión. Aseguran una alianza automatica e precoszién entre as azions perzibitas e as azions executatas. Si por exemplo siento a belún que ubre una puerta, as mías neuronas mirallo autiban automaticamén o programa motor que me sirbe ta ubrir una puerta. Ye asinas que comprendo a significazión d'ixe rudio. Se trata pues d'un dispositibo imitatibo d'orichen natural que nos permite identificar-nos con l'otro, de comprender o suyo chesto dende l'interior, d'aprender-lo e de reproduzir-lo.

Asinas que, puesto que as neuronas mirallo se troban prenzipalmén en l'aria de Broca, a conoxita rechión de l'emisferio cucho d'o zelebro, responsable de l'articulazión fonetica e sintautica, Rizzolatti e Arbib han propuesto considerar o suyo descubrimiento como a preba d'una contigüidá neorofisiolochica y ebolutiba entre a imitazión chestual e l'articulazión lingüistica" (Nobile, 2012: 1-2).

De Corominas e as lapas

Tornando ta Corominas e Pascual, dan a definizión de lapa en castellano como 'telo': "telo (telilla) que bellas criptogamas farchan en a superfizie d'un liquido" (DCECH, t. III: 578), e zita un testo de 1570 que charra d'un telo (lapa) rezio e robinoso que s'eba formato sobre l'augua d'una lacuna.

Corominas e Pascual parixen chuntar ixa lapa-telo, sobre liquido, con a lapa-zenagal onomatopeyica, sin quedar claro que amas a dos sigan equiparables. Zita contino o lapachar en castellano como 'mollar, paúl', mesmo con a definizión d'o dizionario castellano conoxito como Autoridades, que en 1734 diz: "Pantano en que ye más l'augua que a tierra: e por o rudio que se fa cuando se anda por el, se clamó Lapachar por a fegura Onomatopeya". As coinzidenzias en os significatos zitatas por Corominas e o FEW nombran l'oczitano, o basco, irlandés, portugués, franzés, griego u o galo/zelta, sin que plegue a dar treslau sobre un orichen zierto, dillá d'a debandita onomatopeya; ta Corominas e Pascual, bi ha incoderenzias en os datos que s'esponen, sobre un orichen común de lapa, que "demuestran que no semos debán d'un bocable indoeuropeu, sisquiera debán d'un zeltismo, sino debán d'una onomatopeya, creyata independienmén en romanze y en os demás idiomas, talmén de data prou moderna" (DCECH, t. III: 579). E biene aquí o biello dilema de l'antropolochía, dende o sieglo XIX, entre difusión e imbenzión independién d'un caráuter cultural; en iste caso, que una onomatopeya, que se podeba pensar ye un fenomeno antigo, naxca igual e independienmén en diferens luengas y en epoca prou moderna ye una mica difízil. Antiparte, e por o que refiere á o tiempo, lapayón se troba en o Cartulario d'Alaón, un decumento de chinero de l'año 903 que charra de: "ipso Lapagone usque in ipsa Petra alba", un Lapagone que s'identifica con  llapayó(n) (OnCat, V: 39) e se situga en Denui, en a Ribera d'a Baliera. Astí mesmo, Corominas replegó en epoca moderna "Es Llapaions", en os lugars Castanesa e Denui, e Bidaller (2003: 33) en Denui "Els Llapallons".

Antiparte, como parola d'a mesma familia e orichen se troba o berbo lapar u laminar, lapiar en aragonés ozidental, llepá benasqués, que se fa serbir igual en basco, franzés, biarnés u catalán. Aquí tamién con orichen onomatopeyico. Ye intresán a definizión que da Pardo Asso d'o berbo lapiar:

"LAPIAR (lat. lambito, as, are, laminar como os cans e gatos). Chasquiar a luenga fendo rudio. II Ubrir e tancar a boca deseparando a luenga d'o paladar, produzindo o mesmo rudio. Asinas dizen d'un enfermo u d'o que ha ra boca muito xuta: No puede ni aún lapiar" (1938: 14).

 

 

Cirsium monspessulanum. Cardo de lapayón, rallero

 

De metonimias

Lapayón, nombre común, toponimo e... o chentilizio d'os abitadors d'o Pueyo de Chaca, os lapayons. Encara bi ha más, dende ixa onomatopeya de misteriosa naxedura plegamos ta ra botanica por meyo d'un sintagma preposizional que produze un nuebo sustantibo por metonimia. Suena embolicato pero no'n ye brenca.

En una gambada por Formigal, fa bels años, e charrando con un ganadero sallenuto, identificó como lapayón una mena de yerba que crexeba en un lapayón, un estreito reguero que correba por a tasca. Yo, parando cuenta de que podese ser una  informazión esbarizadera ranqué a yerbeta e comprobé o dato: "sí, ixa; no ye buen pasto, se fa chunto á l'agua". A mata yera d'a espezie Briza media, una graminia (Poaceae) prou fázil de conoxer porque fa uns corazonez como espigas que quedan penchatos a ra merzé de l'aire, d'o cualo le'n bienen muitos d'os nombres comuns en as diferens lenguas d'o continén, como os biarneses amoreta e tremoleta, que no cal traduzir. Seguntes o Herbario de Jaca, se fa en patros e yerbazals de rechions frescas con prezipitazions moderatas u altas. En o caso de Sallent, se suposa que por meyo d'un sintagma preposicional: *yerba de lapayón, se plegó a una metonimia, lapayón, por a que a parti se nombra como o conchunto.

Ixo en o Formigal de Sallent, berdas tascas ta ras que plega o clima atlantico con boiras, plebias e nieus, y en a que os lapayons son comuns. Pero, si baxando enta o sureste pasamos Lanuza, camín camín por a Portiacha y Es Cuach, pegaremos en Pandicosa. Semos sobre os lapayons d'O Pueyo de Chaca, as chens d'o lugar. Aquí tamién trobamos lapayons floristicos, no as yerbetas de Briza media, sino as matas d'un cardo, Cirsium monspessulanum subsp. monspessulanum, un cardo de flors purpras, que se fa de tres u cuatre palmos. Asinas lo me charró Manuel Ramón Campo, Pol. Ye una mata "esclusiba de suelos fartos, en o canto de fuens, reguers e mollars, chunqueras, paúls u tosqueras..." (Villar et al. 2001: 323), isto ye, propio de lapayons. Aquí, en Pandicosa, se fa una metonimia equibalén: *cardo de lapayón > lapayón, e nos trobamos asinas dos espezies omonimas sin salir d'a bal de Tena. En catalán, por exemplo, uno d'os nombres d'ista espezie ye card de séquia, 'cardo de zequia', que no s'alcorza en séquia. Tampó pasa en aragonés con una floreta que crexe en farto, a bonica flor de mollar (Eriophorum spp.).

Si bel día quedasen istas denominazions d'as dos matas sin as referenzias toponimicas, qui querese mirar l'orichen d'os nombres se'n irba seguramén enta otro LAPPA, no o de o lapayón onomatopeyico, sino o nombre latino d'a cachurrera, una mata que s'agarra en a ropa e o pelo. Dende ixe LAPPA, en Aragón, amás de bels sinonimos d'a cachurrera, bienen os nombres de lapa, laparata, laparaza, lapaza u lampaza, ta bellas espezies  d'os cheners Rubia, Galium e Setaria, espezies totas que han en común agarrar-se en a ropa e o pelo (tamién se clama asinas a matas d'o chenero Rumex, pero istas deriban d'o grecolatino LAPHATIUM: 'azitola, rapazuala, napazuala, lapazuala').

Una aprosimazión ideolochica, de cosas que s'agarran, que fa pensar en as lapas marinas, u en a llapa que define Ballarín Cornel en benasqués: "mena de crosta como de caspa, fuertemén apegata a ra piel d'o crapazín, con a que naxen bels ninons u se les ne fa dimpués, por ser poco curiosos" (1978: 298). Corominas e Pascual (op. cit.) en a mesma dentrada de LAPA III d'a que benimos fablando, incluyen ista llapa como crosta de roña en a capeza d'os ninos, replecata en o Pallars, chunto a ras distintas definizions de deribatos posibles de *LAPPA como tarquín, bardo, buro, borfollo, molsa, que refieren en teoría a lapachar como 'zenagar' u 'telo', tot ya comentato.

Metaforas 

En o estudio sobre a tacsonomía d'o mundo bechetal en aragonés (Vidaller, 2005) a conclusión fue que as categorías d'ixa demba surtiban d'a esperienzia corporal, a trabiés d'a nezesidá de tresladar-se. Lo fize seguindo a teoría de Lakoff, seguntes a cuala as propiedaz d'as categorías son interazionals, no son atributos intrinsecos de bel obxeto, sino que resultan d'as trazas de cómo as personas, por o suyo cuerpo u por a suya dotazión cognitiba, s'enfrontinan a u se concaran con os obxetos. Concluyié asinas en que as categorías bechetals en aragonés se farchan seguntes a resistenzia á o paso, esferenziando-se primero entre yerba e barza, pasable u no pasable, e dimpués seguntes graus de resistenzia: molsa, yerba, bocha, mata u árbol.

Pensando en Lakoff y en lapayons, me biene t'a capeza una chanada de nineza que estoi que ye pertinén. Yera domingo, en Salas, tocaba escoscar-me con augua calién salita de ro caldero de ro fogaril e meter-me muda nueba ta ir a misa. Como quedaba tiempo dica que sonase a campana con o terzer abiso ta dentrar en a ilesia, m'amané a beyer a tío Joaquín en o molino, astí m'estié beyendo moler dica que tocó puyar a cumplir con o mosen. Pensé en alcorzar por una demba por plegar antis e, a mitá cruzar o campo, os piez s'afondón en a tierra farta dica ra canilla. Zeprenín zeprenán saqué o pie dreito, que bino sin o zapato... me costó tiempo e apuros salir d'aquel contorniello e plegar ta ro cobertizo d'a ilesia cuasi curioso. Buen chandrío, encara m'apura pensar-lo.

Un lapayón ye un patro farto, o diya d'a charrada en Formigal en pasé más d'uno; con as botas de cuero impermiable no más caleba parar cuenta de no pisar en mollar. No serba o mesmo con abarcas e peducos, o paso no ye franco, te puez quedar apegato en o bardo, u salir farto d'augua buralenca, como me pasó en a demba de Salas.

Corominas e Pascual en o dizionario etimolochico, adedican 4 dentradas diferens a ra boz LAPA:

- LAPA I, como musclo bibalbo, que relazionan bien dende o significato de 'lena, losa, lastra', por a casca que la protexe, u con o de a LAPPA bechetal, por o que s'apega.

- LAPA II, a LAPPA bechetal, a cachurrera.

- LAPA III, o telo e o zenagal.

- LAPA IV, a losa, d'embolicatas etimolochías.

A cachurrera (chenero Arctium), e as matas d'os cheners Rubia, Galium e Setaria debanditas, han en común pegar-se a ra ropa u o pelo, por ixo tamién se conoxen como pegalosa, pegallosa, pegarrosa, pegarrosilla, raspialla, garrapelos, raspasayas u raspadera, entre atras denominazions. S'apegan como a llapa benasquesa e pallaresa en a capeza d'os ninos, e como o lapa 'bardo', 'buro' en occitano, u o griego λάπη (lapi) 'morgallo, moco' (en Corominas e Pascual, t. 3: 579) pero tamién 'bardo, tarquín, zeniego' (en-academic.com), u "esbruma, escuma, p. e. en a superfizie d'o bin, baba, moco" (Frisk, 1960: 78), que nos torna ta ro 'telo' de LAPA III. Tot dintro d'una metafora apegallosa.

Isto ye, as tres primeras dentradas de LAPA en Corominas e Pascual, o musclo que s'apega a ra roca, a cachurrera apegallosa e o zenagal bardiador, comparten una mesma metafora dende un significato de 'apegar-se'. Igual por ixa bía se podeba sacar treslau d'o suyo orichen.

 

 
Mapa d'o termino de O Pueyo, 1928
 

E os de O Pueyo de Chaca

O Pueyo eba un termino prou curto en o fundo d'a bal de Tena (461 has), en o plano en que s'achuntan os rius Galligo e Caldarés. Si no por partizipar en os dreitos d'o quiñón de Pandicosa, con Oz, talmén no fuese un lugar do bibir a bentena de casas que diz Madoz eba en o sieglo XIX. O chentilizio popular de lapayons, como todas as motadas d'os lugars, no ye amable, ye d'un lugar con os piez fartos... Madoz (1845-1850) talmén da bella pista; si repasamos as enfermedaz que reseña en os lugars d'a bal, trobamos: catarros, asmas e polmonías en Sallent, Escarrilla, Sandiniés, Oz e Pandicosa (aquí fiebres terzianas), idropesías en Lanuza (se gosan relazionar con toxicos e berenos...), diz que bi ha climas saludables en Tramacastiella, L'Artosa, Piedrafita e Búbal, e siñala como malotía común de O Pueyo, o rumatismo: a ruma, a umedá e os lapayons fan pacha, tot s'apega...

 

 Bibliografía

Bidaller Tricas, R. (2003) "Bels toponimos de a Bal de Castanesa", en Luenga & Fablas, 7, Uesca, Consello d'a Fabla Aragonesa. pp. 31-40.

Casaus Parrilla, Ch & Miguel Ballestín, P. (2008) Dizionario aragonés de terminos cheograficos, Zaragoza, Gara d'Edizions - IFC.

Corominas, J. & Pascual, J.A. (1980-1991) Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico, 6 vols., Madrid, Gredos. (DCECH)

Foucault, M. (1966) Les mots et les choses, Éditions Gallimard.

Frisk, H. (1960) Griechisches etymologisches wörterbuch. Band I: A - Ko, Heidelberg, Carl Winter - Universitätsverlag.

Herbario de Jaca: http://floragon.ipe.csic.es/biologia.php?cod_taxon=3273a&genero=Briza&especie=media&subespecie=media&variedad=

Madoz, P. (1986 [1845-1850]) Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España y sus Posesiones de Ultramar. Huesca, Valladolid, Ámbito Ediciones S.A. - Diputación General de Aragón.

Nobile, L. (2012) "La Grammaire de Condillac face au paradoxe de l'origine naturelle du langage" in Colombat, B. & Fournier, J.M. & Raby, V. (dir.) (2012), Vers une histoire générale de la grammaire française, Paris, Champion.

OnCat: Joan Coromines. Onomasticon Cataloniae: https://oncat.iec.cat/veuredoc.asp?id=73370.

Pardo Asso, J. (1938) Nuevo diccionario etimológico aragonés, Zaragoza, Imprenta del Hogar Pignatelli.

Real Academia Española (1726-1739) Diccionario de la lengua castellana, en que se explica el verdadero sentido de las voces, su naturaleza y calidad, con las frases o modos de hablar, los proverbios o refranes, y otras cosas convenientes al uso de la lengua, Madrid, Fco del Hierro. (Autoridades)

Vázquez Obrador, J. (1994) "Para un corpus de toponimia tensina, I: registros en protocolos de un notario de Sallent durante los años 1424-1428, 1431, 1443 y 1450", pp. 213- 279; Javier Giralt Latorre, "Toponimia de San Esteban de Litera (Huesca)", en AFA, 50. Zaragoza, IFC. pp. 281-321.

Vidaller Tricas, R. (2005) "O mundo bechetal en aragonés: taxonomía", en Alazet, 17. Uesca, IEA.

Vidaller Tricas, R (2022) Encuestas de lesico natural, 2011-2021", en Luenga & Fablas, 26. Uesca, Conseelo d'a Fabla Aragonesa, p 93-142.

Villar, L.  & Sesé, J.A. & Vicente, J. (2001) Atlas de la Flora del Pirineo Aragonés II, Angüés, Ediciones La Val de Onsera.

 

4 nov 2023

Tozetas e mayencas

Tozeta, trufa, tufera

 

S'escurriba por a costera d'o tiempo o zaguer dezenio d'o sieglo bente, andaba yo por a montaña de Santallestra enta Aguilar mirando todas as rallas en as que podesen fer niedo as boletas, pos yera o quefer que tocaba en ixa primabera. En Santallestra, café en a man, eba charrato sobre as trufas con espiertos d'o lugar, un tema antiparte que yera forano d'o mío calitre. Con ixa baruca rechiraba rallas e zielos por pistas forestals dezaga d'alas blanquinegras e foratos propizios. Pistas en as que o Land Rover amariello se feba más balién que no yo; de cabo cuan pasaba por bel lugarón meyo espaldato. En o patio d'una casa esboldregata que zereña estió s'aborguilaban os cuadernos d'a escuela d'os zagals e zagalas que por ixas escaleras eban corrito dezaga de bel gatichón. Yeran meyo pudrezius por a umedá; en uno a mayestra eba escrito que a suya choben dueña asobén no podeba baxar ta escuela por as dos oras de camín que la deseparaban e por as crexitas d'os barrancos si plebeba. Asobén me biene a ra memoria aquel escrito de tiempos rezios.

O caso ye que aquel día tamién trobé por entre sierras e barrancos bel par de casas poblatas en as que me acullioron de buena gana. Yo continaba con a baruca d'as trufas, asinas que preguntaba. E sí, las conoxeban, prou que sí, yeran e son un buen negozio. Manimenos, no siempre eba sito asinas, antis las clamaban en aquel país "tozetas" porque as suyas trunfas les feban ideya d'una mata que tamién le'n deziban tozeta. Os cochins, me deziban, les feban buen aprezio, e os amos ya paraban cuenta de dixar-los pastar por do sabeban que se'n fan. Dimpués plegoron "es catalans" e ya las clamoron "trufas". U asinas lo me charroron.

Preguntín preguntán por a mata d'as tozetas blincó a trunfa canaria u pataquera, Helianthus tuberosus, y tamién as "maxencas" y "mayencas", una mena de trufa menos popular que a común, en primeras Tuber brumale, fren a Tuber melanosporum que ye a más apreziata. En Santallestra defendeban que "maxenca" ye parola d'o país fren a "maixenca" que serba catalán, pues "no se miraban asta que ban bení es catalans". Ye una mica cuentraditorio con l'aragonés ribagorzano, pero asinas lo creyeban. Por Graus son, manimenos, "mayencas".

 "Mayenca" se suposa adxetibo, trufa mayenca, e asinas le'n dicen en oczitano "maïenque", en catalán "magenc" e mesmo en o país de Milán, "maggenco", seguntes Font Quer (1928: 4). Tuber brumale ye una mica chocante ta una trufa mayenca, pues brumale refiere a ibierno, por o que o mesmo Font Quer piensa que "sembla mes propio del Tuber aestivum", d'a trufa d'estiu que se fa entre abril e setiembre. Asinas mesmo en Oczitania, do a T. brumale ye, entre atros nombres, "ivernenco", como cal.

Si miramos en os biellos testos, dende o sieglo XIX se da ta l'aragonés os sinonimos de "túfera" e "túbera" (Peralta, 1836, Borao, 1884: 247), coderens con o dato de Palmyreno, de 1569, "tubera" (1569: 117). Palmyreno en o suyo Vocabulario del Humanista, diz: "En el siguiente abecedario el primer vocablo es Castellano, el segundo Valenciano, Aragonés, o Catalán, el tercero latino", e anota: "Turma de tierra, Tubera". 3 años más tardi, Matthiole endica: "En Latin Tubera: en Arabie, Ramach: Almamech, Tamer & Kema: en Italien, Tartuffi: en Aleman, Hirtzbrunft: en Espagna, Turmas de tierra: en François, Truffle." (1572: 328).

Pardo Asso (1938: 367) tamién mete "tubera" pero sin tochet, plana;  la define como "especie de criadilla de tierra". Antis, en a mesma plana, trobamos: "Trufa o Triunfa (de túfer por túber, criadilla de tierra), f. Patata"

Monesma y Puyol, en o Vocabulario de Aragón de 1922 achusta "túbera" ta Zaragoza e "túfera" ta Balbastro. (2004: 461, 462). Entremistanto, Pardo Sastrón en Torrezilla d'Alcañiz escribe: "Tuber cibarium L.- Patatas de monte. [...] Se estima que son un buen bocado; se venden a 1'50 céntimos los 345 gramos, y hay prácticos en los pueblos próximos que saben hallarlas y se ganan un buen jornal" (1895:169). En iste caso, se troba un biache d'ida e torna, dende talmén "túbera" enta "patata" e de "patata" enta "túbera". A saber-lo.

Más luen, en o Französisches Etymologisches Wörterbuch (FEW), fan un resumen d'o caso:

TUBER, "protuberanzia, tumor; tano en a fusta; tuberclos; trufa" perbibe en as lenguas romanzes nomás en a barián osco-umbra TUFER, que en forma tufera, s'atestigua barias begadas. Ísta perdura en logudorés campidanés [de Zerdeña] túvara 'trufa', lombardo piemontés trífola 'trufa', catalán trumfa 'trunfa', aragonés tufera 'trufa', tubera, y en galloromanze. O latín tuber tamién se fa serbir en conesión con TERRA, asinas tuber terrae "ziclamen" en Plinio, terrae tuber en Petron, [...] tartuffo 'trufa' [en Italia] [...]. Tamién en galloromanze biben amas barians [...]. Ye ebidén que a parola no ye orichinaria d'o franzés, ya que no más aparixe en a segunda metá d'o sieglo XIV. Bede ser una espresión culinaria amprata de l'oczitano. (FEW 13/2: 387).

Trufas, trunfas, patatas, patacas... tornando ta Balbastro e a o nuestro tiempo, Mostolay afina más: "Trunfa: 1. Planta herbácea [...] Solanum tuberosum. 2. Trufa. Tuber brumale. (Aunque la más común por esta zona es la trufa negra. Tuber melanosporum. En el Somontano la trufa no era muy apreciada ni conocida, los cerdos solían comérselas por los encinares cuando los sacaban en piara)". (2022: 709).


 

"Trufa" ye parola oczitana como ye debandito y como esplica Segura Munguía:

"tūbĕr, ĕris [cf. tŭmĕō] Protuberancia, hinchazón, tumor II excrecencia, nudo (de los árboles) II trufa. Español, trufa, 1766, del oc. ant. trufa, id. del latín vulgar tūfĕra [clásico tūber][vg. tufera <tufer, dial.]. Derivados: protuberancia, tobillo [tūbĕllum] [...] tūberculum, tūberosus"... (2013: 798).

En castellano se decumenta en 1766, en franzés en 1344 (Robert, 2002) y en aragonés, como "triunfa", ta ro tuberclo más conoxito, en a Historia de la Economía Política de Aragón de Ignacio de Asso, en 1798 (1798: 367). Parello en Pardo Asso: "Trufa o Triunfa (túfer por túber, criadilla de tierra), f. Patata." (1938: 367). Ixa -i de triunfa me se fa allena, bel fallo d'orella u trascrizión.

Asinas mesmo pasa en gascón, de l'atro costato d'a güega:

 "Truffe: trufe. C'est un des noms de la pomme de terre. Mais comme la truffe est plus anciennement établie en Aquitaine que la solanée, il y a lieu de penser que c'est elle qui a donné son nom aux tubercules."[i] Arette, A. (2005 - 2009: 22).

Tanto en gascón como en aragonés, una túfera latina ye plausible que tienga una eboluzión túfera > tufra > trufa, pues en as dos lenguas son comuns as alcorzaduras d'as esdruxulas e a metatesis (anque o tema d'as esdruxulas ye más fundo, e astí son os datos de túbera e túfera).

Indo dillá, a confusión entre as trufas u trunfas, bien como fongo d'o chenero Tuber, bien tuberclo de Solanum tuberosum u Helianthus tuberosum, se puede beyer en clau de modas e costumbres. Ye bueno parar cuenta, antis, de que as tres espezies comparten en o suyo nombre zientifico o latín tuber.


 

Como siñala Arette ta o gascón, en o prenzipie fue o fongo, a trufa, a tozeta, a mayenca, a túbera u a túfera. Alimento prou apreziato dende as culturas clasicas dica os nuestros días seguntes mandaban os tiempos, bella begada como protagonista belatra d'incognito. Gosa reseñar-se siempre como laminería d'as elites, dende os patrizios romanos dica os compradors que en o sieglo XIX bosaban cuasi meya pezeta por kilo en Torrezilla d'Alcañiz, u os "catalans" que correban o Alto Aragón en o sieglo XX. A chen d'o país, manimenos, les ne daba á os cochins.

Asinas, entre os sieglos XVII e XVIII plegó ta Europa dende Norteamerica una trunfa más sustanziosa e fázil de cultibar que o fongo montesino, a trunfa canaria u pataca, Helianthus tuberosus. Un tuberclo que, sin dembargo, debito a ra suya riqueza en fibra e inulina preboca incomodas flatulenzias. Asinas charra d'ella l'aragonés Juan Altamiras en o suyo famoso Nuevo arte de cocina (1758: 140, 141):

"Criadillas de tierra. Ésta es una yerba muy regalada, críase como las patatas, debaxo de la tierra... las patatas se componen del mismo modo; y si comes muchas te advierto, estarás de tan buen ayre, y tan favorable, que con el ayre que soples puedes componer embarcación para ir al Papa, sino es que sea tan fuerte, que por romper las velas sea necessario su reparo, que no se hace a costa de patacas."

O subrayato ye mío; charra de "criadillas de tierra", "patatas" e "patacas", confundindo en o nominal as tres espezies, pues como siñala Vicky Hayward, Solanum tuberosus, as trunfas, ya yeran conoxitas en o s. XVII, alportando una zita d'o botanico aragonés Bernardo de Cienfuegos (2017: 350).

Pero, tempus fugit, a moda d'a trunfa canaria, Helianthus tuberosus, s'esbafó meyato o sieglo XVII cuan Antoine Parmentier promozionó a trunfa común, Solanum tuberosum, alimento más calorico, menos flatulento, que ye fama salbó a bida d'os irlandeses. A nueba espezie americana dende allora ye considerata a reina d'os tuberclos.

Asinas, en castellano, as "criadillas" u "turmas de tierra" pasoron a nombrar una u otra espezie dica acabar en a palabra oczitana "trufa", ta ro fongo, e "pataca" e "patata", americanismos, ta Helianthus e Solanum. En aragonés, trufa e trunfa fizon o mesmo recorrito, e agora charramos de trufas, o fongo, trunfas canarias e trunfas, sin más, respeutibamén. En franzés e italiano pasó asinas tamién, e o FEW reculle entre atros muitos, "gross truffe" ta ra trunfa canaria en 1732 u "truffe" ta ra trunfa dende 1689, e ta Italia, "tartifle" ta ra trunfa canaria en o sieglo XIX, amás de deribatos como "tufela", "trufella", "tifera" u "tufla".

E tozeta? Tamién sirbe ta ro fongo e ta ra trunfa canaria, no ye casoalidá como se ha bisto. Coromines fa benir "toza", "tozuelo", "tozal" dende un inzierto orichen prerromano *TAUCIA, 'toza, zoca d'árbol' en o sendito de "obcheto boluminoso", anque charra más tardi d'a cholla u fogueta en un luengo articlo que, por o que pertoca a os sinificatos aragoneses, me se fa tozudo, enreligato. Yo, en a mía inabracable inoranzia, estuque talmén se trobe una relazión entre tuber, tufer, "trufa" e "tozeta", pues a definizión d'o latín tuber, como ye debandito, ye 'protuberanzia, rinchadura, tumor', relazionatos con o berbo Tŭmĕō, -ĕre, 'rinchar-se', e iste deribato seguntes Segura Munguía d'o sanscrito túmrah, 'rezio, gordo' (op. cit.). D'iste berbo bienen asinas mesmo tumba, tumulo, tumefazión, tumoroso, tumor, tumulto... Ideyas todas que concuerdan con toza, tozal, tozuelo, tozudo, tozoludo, toziar... tozeta e, como charramos, trufa e trunfa. Pero bueno, a etimolochía ye una zienzia difusa e yo no tiengo guaire aguda a bista.

 

Bibliografía.

Todas as fotos son de wikipedia.

Altamiras, Juan (1758) Nuevo arte de cocina, sacado de la escuela de la experiencia economica. Barcelona, Imprenta de Don Juan de Bezares.

Altamiras, Juan. Edizión de Vicky Hayward (2017). Nuevo arte de la cocina española. Barcelona, Ariel.

Arette, A. (2005 - 2009) Nos fleurs d'Aquitaine, Monein, Éditions Pyremonde / Princi Negue.

Borao, J. (1884) Diccionario de voces aragonesas. Zaragoza, Diputación Provincial.

Éric Birlouez (2020) Petite et grande histoire des légumes, Quæ, coll. « Carnets de sciences ».

Französisches Etymologisches Wörterbuch (FEW: https://lecteur-few.atilf.fr/index.php/site/apropos

Font Quer, P. (1928) "Les tófones a Catalunya"en Agricultura i Ramaderia, any XII, num. 1, pp. 3-4 Barcelona.

Matthiole (1572) Commentaires de M Pierre Andre Matthiole Medecin Senois, svr les six livres de Ped Dioscoride Anazarbeen de la Matiere Medecinale. Lyon, par Gvillavme Roville.

Moneva y Pujol, Juan (2004) Vocabulario de Aragón. Zaragoza, IFC, PUF, Xordica.

Mostolay, Ch. de (2022) El Somonanés. Diccionario de voces y expresiones. Madrid, Albama literaria

Palmyreno, Lorenço (1569) Vocabulario del Humanista. Valencia, Extypographia Petri á Huete.

Pardo Asso, J. (1938) Nuevo diccionario etimológico aragonés. Zaragoza, Imprenta del Hogar Pignatelli.

Pardo Sastrón, J. (1895) Catálogo ó enumeración de las plantas de Torrecilla de Alcañiz, así espontáneas como cultivadas. Zaragoza, Tip. de E. Canal y Comp.ª.

Peralta, M. (1853 [1836]) Ensayo de un diccionario Aragonés-Castellano. Palma de Mallorca, Pedro José Gelabert.

Robert, Paul (2002) Le nouveau Petit Robert, Paris, Dictionnaires Le Robert.

Segura Munguía, S. (2013) Nuevo diccionario etimológico Latín-Español y de las voces derivadas. Bilbao, Universidad de Deusto.

Vidaller Tricas, R. (2004) Libro de as matas e os animals. Dizionario Aragonés d'Espezies Animals y Bechetals. Zaragoza, Consejo de Protección de la Naturaleza de Aragón.

 



[i] Ye uno d'os nombres d'a trunfa. Pero como a trufa ye plegata t'Aquitania antis que a solanazia, caldrá pensar que ye ella a qui ha dato o suyo nombre a os tuberclos.