Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

20 jun 2015

Enta ra Flor de Nieu




Puyábanos de buena maitinada por un biello camín preto de buxos fartos que nos iban plebendo en a lomera, plenando d’augua as botas, enfredindo a soñera con a que íbanos, sondormitos, entre boiras. Alta, bien alta encara, a punta d’una d’as montañas más singulars de l’Alto Aragón s’amagaba.

 A o cabo de bel par d’oras l’ambista se ubrió, dixando a os nuestros pies un mar de boiras entre as que Guara no se sabeba si nadaba u s’afogaba. A o norte as Tres Serols con sayas blancas nos clucaban o güello. Un cuerzo que pacheba en a tasca blincó enta par d'a selba sin acabar o suyo desayuno. Encara nos quedaba o puyadón más tieso d’a chornata pero o sol ixecaba a bonico a fartera d’a ropa e una miqueta de zierzo aduyaba a espabilar.


Chunto a ra punta trobemos una marrosa de flors de nieu y ascape me bino ta ra capeza a canta de Nadau, De cap tà l’immortéla, “enta ra flor de nieu”: Haut, Peirot, vam caminar, vam caminar de cap tà l’immortèla... après lo malh, un aute malh... Ye una canta con a que ye fázil identificar-se cuan entre as deleras d’uno están as de correr montañas y fer país. Ixo fan Los de Nadau, a sobrebuena colla mosicaires naxita en Tarbes en 1973.

Fa bel par d’años tube a ideya de traduzir ixa canta ta ra nuestra luenga, pero entre que tresbatiba os esbozos e que no adubiba a fer-ne plegó 2014 e a Ronda de Boltaña, en o suyo disco La huella que el tiempo deja, i ficó una adaptación – más que libre – al castellano salita d’o inabracable chenio de Manuel Domínguez. 

Con tot, cumplo con a mía promesa de fer una bersión en aragonés que ye ista:

Enta ra flor de nieu


Sé d’un país e d’una flor,

E d’una flor, e d’una flor

Que clamamos a de l’amor,

A de l’amor, a de l’amor.


Au! Peirot, imos a andar, imos a andar,

Enta ra flor de nieu

Au! Peirot, imos a andar, imos a andar

O País cal buscar.


Alto d’a tuca, bi ha una luz,

Bi ha una luz, bi ha una luz,

Cal parar cuenta de bel trepuz,

De bel trepuz, de bel trepuz.


Au Peirot, imos a andar, imos a andar,

Enta ra flor de nieu

Au Peirot, imos a andar, imos a andar

O País cal buscar.


Nos cal trespasar toz os barzals,

Toz os barzals, toz os barzals,

T’agarrar-se, no más que as mans,

No más que as mans, no más que as mans.


Au! Peirot, imos a andar, imos a andar,

Enta ra flor de nieu

Au! Peirot, imos a andar, imos a andar

O País cal buscar.


Talmén no beigamos nunca ra fin,

Nunca ra fin, nunca ra fin,

A libertá ye o camín,

Ye o camín, ye o camín.


Au! Peirot, imos a andar, imos a andar,

Enta ra flor de nieu

Au! Peirot, imos a andar, imos a andar

O País cal buscar.


Zaga d’a tuca, bi ha otra tuca,

 bi ha otra tuca, bi ha otra tuca,

Zaga d’a luz, bi ha otra luz,

 bi ha otra luz, bi ha otra luz...


Au! Peirot, imos a andar, imos a andar,

Enta ra flor de nieu

Au! Peirot, imos a andar, imos a andar

O País cal buscar.


Au! Peirot, imos a andar, imos a andar,

Enta ra flor de nieu

Au! Peirot, imos a andar, imos a andar

O País cal buscar.

L’orixinal de Nadau ye iste (d’o disco L’Immortèla) :

De cap tà l’immortèla

Sèi un país e ua flor,
E ua flor, e ua flor,
Que l’aperam la de l’amor,
La de l’amor, la de l’amor,

               Haut, Peiròt, vam caminar, vam caminar,
                De cap tà l’immortèla,
                Haut, Peiròt, vam caminar, vam caminar,
                Lo país vam cercar.

Au som deu malh, que i a ua lutz,
Que i a ua lutz, que i a ua lutz,
Qu’i cau guardar los uelhs dessús,
Los uelhs dessús, los uelhs dessús,

Que’ns cau traucar tot lo segàs,
Tot lo segàs, tot lo segàs,
Tà ns’arrapar, sonque las mans,
Sonque las mans, sonque las mans,

Lhèu veiram pas jamei la fin,
Jamei la fin, jamei la fin,
La libertat qu’ei lo camin,
Qu’ei lo camin, qu’ei lo camin,

Après lo malh, un aute malh,
Un aute malh, un aute malh,
Après la lutz, ua auta lutz,
Ua auta lutz, ua auta lutz...

Ye grabato por primera begata en 1978 (En 1996 lo Grupo Folclórico de la Val d’Echo grababa o suyo disco Flor de Nieu). En o rete ye fázil trobar conziertos de Nadau cantando-la. Por exemplo, en iste ñudo, u prezedita d’a otra gran canta perinenca, Aqueras Montanhas, en iste otro. Ascuitándo-la me remero d'ista mitá de sieglo en a que he andato, en buena compaña, dezaga d’a flor de nieu, dende o Turbón dica Petrechema, mirando de fer país, dende Salas enta Samianigo... Au! Peirot, qué mas se tiene no trobar a fin si imos andando, fendo camín. Après lo malh, un aute malh...



16 jun 2015

Mayenco simio de tallamucos amagatos

Campaneta parda (Fritillaria nervosa Willd. - F. pyrenaica L. -) en a bal de Canfrán. Una d'as alegrías de iste mayenco simio



O mayenco ha baxato simio, sin rasmia, desucato, cutio... u millor, no ha baxato. Dimpués de tres meses sin pleber ni nebar, cómo s’han d’afogar as gleras. Bien se bale que chunio ha trayito una mica d’augua, bien se bale porque as tascas yeran cuasi aflamatas, escaldatas, más soras que berdas. Ista semana, a puro pleber e por fin, he trobato talamucos por os camins...

Yéranos charrando d’istas basemias en a plaza d’Aso, fa bellas semanas, cuan aprobeité a preguntar por una mata que medraba en a parete d’a carrera. Toz a conoxeban, sabeban que sirbe pa tirar-se as borrucas pero denguno no s’alcordaba d’o suyo nombre, zelidonia, zeridueña (Chelidonium majus). Talmén si ese trobato bella dueña, más abezatas a isto d’a medizina popular, lo m’ese dito.

Sí se’n remeraban manimenos de que ta ixa fin s’emplegaban tamién os talamucos. Me fize contento, no ascuitaba ixo de talamuco (tallamuco) dende fa muito tiempo, e no lo eba sentito en una dozena d’años que lebo por ista Galliguera. 


Preguntín preguntán paré cuenta que ye parabra más u menos conoxita por toda Tierra Biescas, encara que muita chen no más emplegue que limaco, a denominazión más común. Tamalluco e tallamuco ye normal en cheso: Echo, Chasa, Embún. En a bal d’Aragüés se replega tamién fallamuro que ye d’a mesma traza. 

Pardo Asso (1938) replega talamuco sin localizar-lo, Kuhn (1965) y Eito (2006) reseñan tallamuco de Embún, Casacuberta y Coromines (1936) tamalluco en Chistén, Plan y Echo, Rohlfs (1985)  tamalluco en Echo e Ansó. En Echo ya lo eba anotato Krüger en os años 20 (Óscar Latas, com. pre.). Trobamos pues una parola que yera conoxita en as bals d'Ansó, Echo e Chistau, mapa a o que podemos sumar agora Tierra Biescas, por o que no ye tanto una bariedá dialeutal como un sinonimo más u menos común. Bueno, yera; si paramos cuenta en os años d’os triballos que he reseñato beyemos que os datos chistabins son de 1936, e o ansotano d'antis de 1985 sin que siga fázil saber de cuan.

Ta l’ansotano, o sobrebuen triballo de Benítez (2001) apunta caracol de burro e limaco (o primero más gran que o segundo, diz) pero no tamalluco, y Mott (1989) charra de limaco ta o chistabín pero tampó de tamalluco. Pareix que os limacos se son minchando a os tallamucos.

Limaco biene dende o latín, o latín l’ampró d’o griego biello leîmax e iste dende o indoeuropeyo *lei, esbarizar, esbarizadero. ¿E talamuco?  Se gosa considerar como una parabra compuesta (Consello Asesor de l’Aragonés, 2010. ROHLFS, 1984), Rohlfs siñala o parexito con o catalán tallamocs, “‘ciempiés’ scolopendra”, definizión que achusta más Cubells (2005), como cortapichetas (Orden Dermaptera, exemplo Forficula auricularia. Forficula: “pinzeta”), y esplica:


 (Estisoreta, tallaseba, tallamoc, tallamocs...) Totes formes creades damunt la idea de “tallar” que suggereixen els dos apèndixs que formen la part posterior d’aquest insecte.


Sin dembargo, as estixeretas d’o cortapichetas poco tienen que beyer con os nuestros tallamucos, asinas que caldrá pensar que se trata de una comberchenzia más que de una relazión. Porque, me pensaba yo, cómo ha de tallar cosa un limaco... Dica que Caco me pidió si teneba polbos ta acotolar os limacos d’o suyo güerto: ¡Prou que tallan, as tomateras que acabo de plantar as escapezan luego! U siga, que sí, que tallan e malmeten a planta d’o güerto.

En iste caso pareix que no bi ha denguna luenga que pueda aduyar a saber bella cosa sobre l’orixen de talamuco. Si a un caso en gascón s’emplega a boz talos ta nombrar a un leremico (Lumbricus). Entre os leremicos e os limacos sí bi ha un parexito razonable; Arette (2003/2010) relaziona talos con o Talos d’a mitolochía de Creta, automata que no más eba una bena dende os pies enta ra capeza, bena por a cuala se desangró, pero recurrir a ra mitolochía cretana talmén siga ir masiato luen. Seguindo o prenzipio d’a naballa de Ockham caldrá pensar que os talamucos talan as matas d’o güerto e dixan mucos cuan pasan.

O caso d’a bariazión cheografica e temporal entre limaco e talamuco nos fa una ideya d’a eboluzión d’a luenga, de ixa mica de inestabilidá que esboldrega as prebas de fer mapas fixos, sincronicos con pretensions diacronicas. En o caso d’os pars de sinonimos que asobén carauterizan o lesico natural en aragonés, planteya a custión de determinar qué ye, por exemplo, oriental, zentral u ozidental, qué fue primero e qué dimpues. Si femos un mapa autual con os datos publicatos en os zaguers quinze años, tallamuco u tamalluco ye parabra patrimonial chesa, e limaco a común d’a luenga. Manimenos, si podemos parar cuenta d’a eboluzión tallamuco ye asinas mesmo común. ¿Y fa doszientos u zinzientos años, cómo serba?


Arette, A. (2003/2010) Nos bêtes d’Aquitaine dans la langue, l’histoire et le légendaire gascons. Cressé. Éditions des Régionalismes.

Benítez Marco, Mª P. (2001) L’ansotano. Estudio del habla del valle de Ansó. Zaragoza. Gobierno de Aragón, departamento de Cultura y Turismo.

Casacuberta, J.M. & Coromines, J. (1936) “Materials per a l’estudi dels parlars aragonesos. Vocabulari”, Butlletí de Dialectologia Catalana, XXIV, pp. 158-183. Barcelona. Institut d’Estudis Catalans.

Consello Asesor de l’Aragonés (2010) “Informe lumero 10: Sobre a metafonía de bocals u...o/o...a”, Luenga & Fablas, 14. Uesca, Editorial Publicazions d’o Consello d’a Fabla Aragonesa.

Cubells Bartolomé, O. (2005) Els parlars de la Ribera d’Ebre. Estudi geolingüistic. Tesis doctoral. Tarragona. Universidad Rovira i Virgili.

Eito Mateo, A. (2006) El Aragonés de Embún. Vocabulario y notas gramaticales. Uesca. Editorial Publicazions d’o Consello d’a Fabla Aragonesa.

Mott, B (1989) El habla de Gistaín. Uesca. Instituto de Estudios Altoaragoneses.

Pardo Asso, J. (1938) Nuevo diccionario etimológico aragonés. Zaragoza. Imprenta del Hogar Pignatelli.

Rohlfs, G. (1984) “Dialectos del Pirineo aragonés (Semejanzas y diferencias)”, AFA XXXIV – XXXV. Zaragoza, I.F.C.

Rohlfs, G. (1985) Diccionario dialectal del Pirineo aragonés. Zaragoza, IFC.