Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

27 abr 2012

Whorf y as boletas


Benjamin Lee Whorf (1897-1941) con a aduya de Edward Sapir, fue un antropologo famoso por a tesis "Sapir-Whorf" u de o relatibismo lingüistico, que afirma que as luengas son tarabidatos culturals que reflexan una entrepetazión d'a reyalidá, e que a reyalidá como tal no esiste sino a trabiés de istos tarabidatos culturals. En parabras de Sapir: "os sers umans no biben en o mundo obxetibo sólo, ni sólo en o mundo d'a autibidá sozial (...) sino que son mui a merzé d'a luenga concreta que aiga benito a ser o meyo de espresión ta ra suya soziedá. Ye una ilusión pensar que uno se adauta a ra reyalidá esenzialmén sin o emplego d'o lenguache e que o lenguache ye simplamén un meyo aczesorio de resolber problemas concretos de comunicazión u reflesión (...) O "mundo reyal" ye dica un alto grau costruyito sobre os costumbres lingüísticos d'a colla."

Por a suya parti Whorf, mete un exemplo que siempre remero: "arredol d'un almazén d'o que se claman "bridons de benzina", a conduta mirará de parar buena cuenta; mientres que arredol d'un almazenamén d'o que se clama "bridons de benzina buedos" parará menos cuenta - con poca represión d'o fumar u chitar fumarros acotolaus. Sin dembargo, os bridons "buedos" son quizau más periglosos, ya que contienen bapor esplosibo. Fisicamén a situgazión ye periglosa, pero o analís lingüistico seguntes a analochía normal emplega a parabra "buedos", lo cualo, inebitablemén ye como sin periglo. A parabra "buedo" s'emplega en dos tarabidatos lingüisticos: 1.- Como sinonimo birtual de 'nulo e bofo, negatibo, inerte'; 2.- aplicata en o analís de situgazions fisicas sin parar cuenta, por exemplo, d'o bapor, os repuis liquidos u a basuera espardida por o contenedor. A situgazión se denomina seguntes un esquema 2 y o nombre se "reyaliza" u "chustifica" dimpués seguntes atro 1, siendo ista una formula cheneral ta o conoximén lingüistico d'a conduta enta trazas periglosas." O resultato fue que cuan chitón un mixto en os bridons buedos, o gas esclató e se fizo un inzendio, tot por un problema de interpretazión d'a "reyalidá" por meyos de esquemas lingüisticos concretos.

¿E as boletas? Ai, as boletas... o caso ye que ta san Chorche, bels montañers que feban una gambada por a Guarguera se cubillón de una ruxada en una espelunga que antismás eba serbiu de corral de güellas. Con bels tochez fizon una chereta chunto a ra parete, luen d'as matas que crexen fuera. Cuan les bino bien, amortón a foguera y se'n fuen ta casa. O mierques, o bixilán de Picardiello "cantó" una fumera por ixos mons sarrableses e, luego de dar firmes bueltas, trobé a espelunga, cualo solero ardeba fendo firme fumo. O sirrio, os palmos e palmos de sirrio que cubriban a espelunga cobaban o fuego dende o prenzipio d'a semana. Chusto enzima d'o forato yera un niedo de boletas que, choditas, bolaban por a redolada sin poder fer cosa. Como diz Whorf, o solero "buedo" de matas u yerbas, "escoscau" fizo, a trabiés de un tarabidato lingüistico, que no se parase cuenta en que ixo eba de cremar-se y, de retruque, florer o niedo de boletas. Por o demás, as chens d'o departamento de meyo ambién parón buena cuenta ta que o fuego no salise ta ra selba, que no más ese caliu ixo...

Le'n charraba iste maitín a Ana, de Castiello de Guarga, en a suya casa de Yesero (turismo rural recomendable), e lo primero que m'ha dito ye "seguro que se llama A Esplunga", como a de Castiello. E sigue: "en o lugar as boletas teneban o niedo en o pinar d'o bobón, en una ralla. En que dixabas ropa tendida en a era, te la furtaban, e luego la trobabas en o niedo farta cagadas...". Boletas, ya fa años que me daba ferrete ixe nombre, dica que un día trobé una ideya que me pareix razonable, un ipotetico femenino de vultur - güeitre - feito "voltra", e d'astí "boleta", isto ye, 'güeitra'. E tornamos ta ros tarabidatos culturals, lingüisticos de Whorf: un güeitre más chico ye una güeitra, una muller bista como menos que os mastos, una reproduzión d'o dominio d'o masclo sobre a fembra feita metafora en o mundo animal...

19 abr 2012

Curachens amariella


A floreta d'a foto ye una Androsace vitaliana subsp. vitaliana. Ye feita o 1 de abril pasato en o tensino mon de Sandiniés, cuan a sequera campaba por istas redoladas. Dende fa bel par de semanas ixe puesto ye enrunau de nieu. Os libros dizen que gosa florexer entre mayo e chulio e asinas será tamién iste año, anque ta ixos días primers de abril as flors e as marmotas marcasen en falso a primabera. Pero como diz José Ramón Ceresuela, o ibierno no se lo minchan os ratons.

Androsace biene d'o griego de andros - ombre - e  akos - remeyo -, bels autors dizen tamién que de sakos - escudo -, pero ya fa muitos años un tal Cadevall esparó ixa teoría. Yera un nombre que Dioscorides daba a un alga marina, e que Linneo emplegó ta iste chenero que ha poco de alga e menos de marino. Como no sólo debeba de curar ombres, que tamién mullers, he preferito dixar-lo como "curachens"; ixo sí, no he trobato garra puesto en que empleguen flors de iste chenero ta curar cosa, Linneo sabrá porqué eslixió baltizar-lo asinas...

Vitaliana ye por un botanico beneziano, Vitaliano Donat. Ye común que unos botanicos fayan omenache a atros. Asinas, bi ha una subespezie iberica, Androsace vitaliana subsp. assoana, adedicata a o saputo aragonés Ignacio de Asso (1742-1814), un merexito omenache.

A mateta, no pasa de 5 zm. de altaria, se troba en o sur d'os Alpes e parti d'os Perineus, aquí entre os 1600 e os 2900 m. de altitú, 1500-3000 ta os Alpes. Ye d'a familia d'as cuculetas - Primula -. O chenero ha nueu espezies en istas montañas, belunas endemicas d'a nuestra cordelera, atras compartidas con os Alpes, bel par más espardidas.

Enta o fundo d'a foto se'n beden as Argualas, con poca nieu. Ya fa bels días que son amagatas en meyo d'a boira e, cuan espaza, amuestran pantas blancas, como cal que siga ta istas calendatas.

14 abr 2012

Chinchipera negreta



Nieba por a montaña, nieba sobre a nieu primaberenca que mancaba en o ibierno, nieba y as flors s'han amagau, aturau, como si no las ese bisto istas semanas zagueras surtindo d'entre o lastón. Por fin nieba e plebe. A os paxaricos pareix que les fa goi, cantan, blincan, buelan, bienen e ban por entre ras brancas, se chuntan e paran os niedos, tochez, molsa, borreta...

A chinchipera negreta dondía por o caxico xuto, de chemas quedas, de fuellas machurritas. A sinobia, ixa fuerza que lo ferá chitar, que bochará a sapia dende as benas enta ra corona, encara no se siente guaire. Fuera baxan as bolisnas blancas, chicas, o paisache ye enfarinau de nieu, pero iste fredo nuebo no le fa encheberdir-se, canta, mira, rechira, clama e reclama.

Por Tierra Biescas las conoxen como serenetas, talmén de serinus, o nombre d'os canarios, u de serena, as mullers-pexe que cantaban a os mariners, porque si algo fan as chinchiperas-serenetas ye cantar plenando o paisache de mosica. O nombre zientifico ye u yera Parus ater, nombre biello que Gesnero le'n dio en o año 1555, agora sustituyito por Periparus ater, d'alcuerdo a ra ideya de un barón franzés, en 1884. A yo e cuaca más o de serenetas, en plural porque siempre bi n'ha una colleta de charrairas por entre os árbols.

Ye normal beyer-las por as pinadas, como as de pino masto u pino royo de istas montañas, mientres a chincharana - Parus major - prefiere os árbols de fuella caduca. Asinas mesmo fan o ferrero de crencha - Parus (Lophophanes) cristatus - e o ferrero - Parus (Cyanistes) caeruleus -, y tamién como en o caso d'as chinchiperas, os paxaricos de pinada son más pardos e os de selba caduca más coloritos. Misterios.

4 abr 2012

Trencapiedras


Ayer me'n fue por as montañas de Biescas. Por enzima d'as pinadas a tasca encara ye sora, con a color d'o lastón, pero a bonico se ba mascarando con una miqueta de berde. Puyé dica os 2100 m. sin pisar ni una peca de nieu, o zielo yera preto boiras e de cuan en bez cayeba matacrabitos, chiqueta nieu chelata que ascape se desfeba en as piedras calzinas plenas de grepes de ixos sarratos. A más freda ye l'augua más se desfá a calzina, mayor ye o fenomeno d'a karstificazión, más fundos se fan os grepes. Y más cuenta cal parar cuan pasas por denzima...

Se bedeban bellas flors tempraneras, berdas, amariellas e blancas, que tasamén se conoxeban entre o lastón, como as d'os chigüerrios, zafrans bordes, cuculetas e bufaraldas (Helleborus, Crocus vernus subsp. albiflorus, Primula, Thymelaea amás de Gagea fragifera). Si a un caso, roldes de espolons - Corydalis solida - de color morau poco bistero. De paxaricos, rocazers, una torda cullerada e Gabardera, una fembra de cluxigüesos que iste año ha dezidito no criar. O agüerro e buena partí d'o ibierno lo pasé con un masto, costruyón un niedo amplo e bonico pero no se chitó a cobar. Ayer chustamén bide lo que podeba ser a causa; se'n ha chuntato con atro adulto más (masto?) e pasa de criar.

En un cantón a 1750 m. de altitú bellas tacas de color rosa fuerte destacaban entre o soro. Yeran matas de Saxifraga oppositifolia - a "trencapiedras de fuellas opuestas" -. Ye una flor chiqueta pero aparatera que sale en gleras e crenchons fredos. Común en o artico pertenexe a ra colla boreoalpina. En o Pirineo crexe en a tuca l'Aneto, en os Alpes dica os 4500 m.

Ye tan bonica que la tienen como simbolo en bellas tierras de Canadá e Irlanda. Os suyos petalos dizen que saben buenos con queso; en que trobe una buena matiquera lo comprebo e tos lo charro.

De marmotas cosa, o dominche en Escarra bide tres; se'n ban beyendo pero encara no ye a ora d'a salida cheneral. O año pasato en ixe mesmo puesto salión o día 13 de abril, iste año ban chino chano, salindo seguntes marca l'orache.

Yera en a Cochata que pasa ta Escarra, amán d'un cado con a camara parata e sonó o telefono, ixe que nunca ha cobertura... pero bueno ta fer un retrato me bagó.